پیشنویس:پیامدهای کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲
کودتای نظامی ۲۸ مرداد به عنوان یکی از مهمترین و سرنوشت سازترین حوادث سیاسی تاریخ معاصر کشورمان، سرمنشاء بسیاری از حوادث تلخ تاریخی این سرزمین به حساب میآید. چرخش و انتقال قدرت صورت گرفته در کودتا، نمونه ای دیگر از تلاش استعمار خارجی به مدد استبداد داخلی برای محروم ساختن ملت و کشور ایران از سه مولفه الهام گرفته از آموزههای دینی یعنی، استقلال، آزادی و کرامت انسانی است. آمریکا تا اواخر دهه ۱۳۲۰ سابقه استعماری در ایران نداشت و ورود استعماری خود را با انجام این کودتا تحت عنوان عملیات آژاکس آغاز کرد که سبب به وجود آمدن خسارات جبران ناپذیری در ایران گردید. حال به فراخور این نقطه عطف تاریخی، و با توجه به اعتراف صریح مسئولان آمریکایی مبنی بر طراحی و اجرای کودتا، برآنیم تا ضمن پرداختن به نقش آمریکا و انگلیس و علل کودتا بپردازیم.
مقدمه[ویرایش]
روز ۲۸ مرداد یادآور کودتای ننگین و سیاهی است که شیرینی نهضت ملی شدن صنعت نفت را در کام ملت ایران تلخ کرد. پس از پیروزی قیام سی تیر به رهبری آیتالله کاشانی که باعث روی کار آمدن مجدد دکتر محمد مصدق شد، مصدق در صدد افزایش اختیارات خود و محدود کردن اختیارات مجلس شورای ملی برآمد و بنای اختلاف با آیتالله کاشانی را گذاشت. بدین ترتیب او بدون توجه به نقش و رهبری آیتالله کاشانی در قیام سی تیر که منجر به روی کار آمدن مجدد او شد، به پیاده نمودن شعار «جدایی دین از سیاست» پرداخت و برخی روحانیون و نزدیکان آیتالله کاشانی را دستگیر کرد. عوامل داخلی و خارجی نیز آنچنان شخصیت این مرد روحانی بزرگ و شریف را لکهدار کردند که شاید بتوان آن را در تاریخ ایران بیسابقه دانست. طرح کودتای نظامی ۲۸ مرداد را باید در اصل، یک طرح انگلیسی دانست. انگلیس که پس از کوتاه شدن دست خود از صنعت نفت ایران، منابع بسیاری را در منطقه و خصوصاً ایران از دست داده بود، با قطع امید از رسیدن به توافق، وارد مطالعه طرح یک کودتای نظامی شد. در ابتدا آمریکا مخالف بود اما پیروزی آیزنهاور در انتخابات ریاست جمهوری آمریکا باعث تغییرات عمدهای در سیاست خارجی آمریکا شد. کرمیت روزولت رئیس اداره خاور نزدیک سازمان سیا به فرماندهی عملیات انتخاب شد و آمریکا و انگلیس، ستاد مشترکی را در ایستگاه اطلاعاتی انگلیس در قبرس تشکیل دادند و عملیات کودتا را طرحریزی کردند. اگرچه اجرای نقشه کودتا در ۲۵ مرداد شکست خورد و شاه از ایران فرار کرد اما سستی مصدق و دلایل مختلف دیگر باعث شد که در ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ کودتا عملی شود و سرلشکر فضلالله زاهدی مجری طرح کودتا به جای مصدق نخستوزیر شد و بدین ترتیب با قبضه شدن قدرت در دست استبداد داخلی و استعمار خارجی یکی از ننگینترین دورههای استبداد در تاریخ معاصر ایران رقم خود و باعث حاکمیت ۲۵ سال دیکتاتوری محمدرضا شاه با حمایت مستکبرین و خصوصاً آمریکا گردید. این واقعه تاریخی درسها و عبرتهای فراوانی برای ملت ایران به همراه د اشت و به عنوان یکی از تلخترین روزها در تاریخ ایران ثبت شدهاست.
چارچوب نظری[ویرایش]
میتوان از روش و نظریه "تحول انقلابی " چالمرز جانسون نیز استفاده نمود که اساساً نظریه کارکردگرا- ساختاری است که یکی از مشهورترین نظریههای جامعه شناختی انقلاب است. جانسون میگوید: انقلاب درصحنه نظام اجتماعی نامتعادل رخ میدهد و تا زمانی که ارزشهای یک جامعه و واقعیتهای محیطی آن با هم سازگار باشند، نظام حالت تعادلی خود را حفظ میکند. برخی از منابع تغییر داخلی و خارجی میتوانند این حالت تعادلی را از بین ببرند و در نهایت در کنار عوامل شتاب زا و قهر انقلابی مردم انقلاب رخ میدهد. یکی از مفروضات اصلی این مقاله این است که نوع سیاست خارجی جهان غرب و دخالت بیگانگان (آمریکا و انگلیس) در کودتای ۲۸ مرداد از منابع تغییر تعادل نظام سیاسی - اجتماعی و ایجاد تحول انقلابی در ایران بودهاست. نمای کلی سیاست خارجی ایران در دوره محمدرضا شاه متأثر ازتحولات بینالمللی و حوادث و رخدادهای داخلی فراز و فرودهای بسیاری داشتهاست اگر بخواهیم تقسیمبندی جامعی از این دوران ۳۷ ساله داشته باشیم، بایستی ابتدا به تحولات مهمی اشاره کنیم که تعیینکننده استراتژیها و تاکتیکهای سیاست خارجی ایران بودهاند.
۱. تعریف کودتا
در تعریف کودتا باید گفت که کودتا از دو واژه coup به معنای براندازی و Detat به معنای دولت در زبان فرانسه گرفته شدهاست. کودتا، تغییر ناگهانی نظام حکومتی یک کشور به دست مقامات ارتشی یا دولتی معنی شده که طی آن، افرادی از دستگاه دولت یا از طبقهٔ حاکم، قدرت را در دست میگیرند. این واژه بیش از سیصد سال است که در فرهنگ سیاسی جهان به کار میرود. چون کودتا توسط برخی از افراد نظام حکومتی انجام میگیرد با انقلاب تفاوت دارد و نباید آنان را در یک معنی به کار برد؛ زیرا انقلاب عبارت است از: قیام و خیزش گسترده عمومی بر علیه دولت و نظام حکومتی که به تحولات و دگرگونیهای بنیادی توسط مردم منجر میشود. مسئلهٔ دیگر این است که انقلاب حتماً باید به پیروزی ختم شود در حالی که کودتا گاهی با شکست رو به رو میشود.
۲. سخنی پیرامون دکتر مصدق
لازم است که قبل از بررسی کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ علیه دولت مصدق ابتدا پیرامون شخصیت وی توضیحاتی داده شود. دکتر محمد مصدق در ۲۹ اردیبهشت ۱۲۶۱ ه.ش در تهران متولد شد. پدرش میرزا هدایت آشتیانی، وزیر دفتر استیفا در دوران ناصری و از رجال تجدد طلب و پیروان میرزا تقی خان امیر کبیر و مادرش ملک تاج خانم نجم السلطنه بنیانگذار بیمارستان نجمیه تهران و از نواده عباس میرزا ولیعهد بهادر قاجار بود. مصدق پس از تحصیلات مقدماتی به دنبال مرگ پدر (۱۲۷۱ش) بعد از چند سال اشتغال به شغل پدری، به منظور تحصیل علوم جدید وارد مدرسه علوم سیاسی شد. وی در دوره اول مجلس به نمایندگی از سوی مردم اصفهان انتخاب شد اما به دلیل آنکه کمتر از ۳۰ سال داشت از ورود آن به مجلس جلوگیری کردند. او برای تکمیل تحصیلات به سوئیس رفت و دکترای حقوق خود را دریافت داشت. در سال ۱۲۹۶ به معاونت وزارت مالیه و در کابینهٔ مشیر الدوله به سمت وزیر دادگستری و بعداً به سمت والی فارس منصوب گردید و تا سوم اسفند ۱۲۹۹ (کودتای سید ضیاء) در این شغل باقی بود. در ۲۲ مهر ۱۳۲۸ جبهه ملی را به کمک عده ای از آزادیخواهان تشکیل داد و با ابطال انتخابات در انتخابات بعدی به عنوان نماینه اول تهران قدم به مجلس گذارد و قانون ملی شدن صنعت نفت را در ۲۴ اسفند ۱۳۲۹ از مجلس گذرانید.
پس از اعدام رزم آرا، نخستوزیری به حسین علاء رسید. اما او پس از چند وقت استعفا داد و دکتر مصدق به عنوان نخستوزیری رسید. وی در ۱۲، اردیبهشت، کابینهٔ خود را به مجلس معرفی کرد و برنامه اصلی خود را بیان نمود:۱- اجرای قانون ملی شدن صنعت نفت ۲- اجرای اصلاحات انتخابات مجلس شورای ملی و شهرداریها. در رابطه با بند اول انگلیس به شورای امنیت شکایت کرد و مصدق نیز در ۲۳ مهر ماه در شورای امنیت حاضر گردید و از حقانیت ایران و نهضت ملی ایران دفاع کرد. در سال ۱۳۳۱، مصدق به دلیل این که نمیتواند کابینهٔ خود را طبق خواستهٔ خود انتخاب کند استعفا داد و قوام به نخستوزیری رسید که پس از چند روز مجبور به استعفا گردید و مصدق دوباره به نخستوزیری رسید. او وزارت جنگ را نیز بر عهده گرفت. با همهٔ این بیانات، حکومت ملی مصدق پس از ۲۸ ماه طی کودتایی توسط سازمان جاسوسی مرکزی آمریکا (سیا) و انگلستان در ۲۸ مرداد ۱۳۳۲، سقوط کرد. سرانجام دکتر مصدق که در واقعهٔ ۲۸ مرداد به خانهٔ مهندس معظمی پناه برده و از آنجا خود را به دولت وقت (زاهدی) تسلیم کرد، در دادگاه نظامی محاکمه و به ۳ سال حبس محکوم گردید و پس از پایان دوران حبس به احمدآباد ملک شخصی خود منتقل شد و در سن ۸۴ سالگی در بیمارستان نجمیه، موقوفه مادر خود در صبح روز یک شنبه ۱۴ اسفند ۱۳۴۵ به علت بیماری سرطان در گذشت و در احمدآباد به خاک سپرده شد.
۳. علل کودتا علیه دولت مصدق
اقدامات دولت مصدق که یک دولت ملی بهشمار میرفت، سبب دشمنی دولتهای بزرگی چون انگلیس و آمریکا گردید. یکی از دلایل مخالفت انگلیس با دولت مصدق و تصمیم بر سرنگونی وی، ملی شدن صنعت نفت توسط تلاشهای دکتر مصدق بود؛ زیرا «تصویب قانون ملی شدن نفت، موجب درگیری مستقیم مصدق، با دولت بریتانیا گردید. انگلیسیها، ۵۰ درصد از سهام شرکت نفت انگلیس و ایران را مالک بودند و نمیخواستند ملی شدن را بهطور کامل بپذیرند.» بر این اساس ملی شدن نفت ایران سبب کوتاه شدن دست انگلیس از نفت ایران شد و این خود بر اقتصاد انگلیس تأثیر بسیاری داشتهاست. چنانکه در این رابطه در آن زمان روزنامه اکونومیست مینویسد: «کمبود درآمد دولت اینروزها درست برابر درآمدی است که از نفت ایران نصیب انگلستان میشدهاست و ما به سبب بیلیاقتی دو سال است که از آن محرومیم.
روزنامه کریسچن ساینس مونیتور، نیز به هنگام سقوط دولت مصدق در یک تفسیر مفصلی مینویسد: «بدون تردید اگر حکومت مصدق سقوط نمیکرد، طی یکی دو ماه آینده حکومت انگلستان ساقط میشد. و دولت بعدی ناگزیر بود نرمش بیشتری با حکومت مصدق نشان دهد تا مسئلهٔ نفت ایران را به طرز انسانی و دنیا پسند حل کند و انگلستان را از بنبستی که برایش به وجود آمده خارج سازد.» آمریکا نیز دخالت مستقیم در کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ داشت. «غالباً گفته شدهاست که انگیزه اصلی کودتا بر آن بود که سیاستگران آمریکا، تمایل داشتند شرکتهای نفت آمریکایی در کسب بخشی از تولیدات نفت ایران سهیم شوند. با آن که نظریهٔ استیلای آمریکا بر نفت ایران را نمیتوان انکار کرد اما برخی دیگر از جنبهٔ منطقی تر، چنین استدلال مینمایند که انگیزه اصلی سیاستگران آمریکایی، در این امر ترس از خطر روی کار آمدن کمونیستها در ایران بود. شاید این طرز تفکر از مسئلهٔ اشغال آذربایجان ایران توسط شوروی در سالهای اول بعد از جنگ جهانی دوم نشأت گرفته باشد. چرا که این بُرهه از زمان، دوران جنگ سرد میباشد. ایالات متحده آمریکا از زمان آغاز جنگ سرد، ایران را به دلیل موقعیت استراتژیکی میان اتحاد جماهیر شوروی و حوزههای نفتی خلیج فارس متحدی مهم برای غرب میدانست و از جایی که حزب توده در ایران گرایشهای کمونیستی داشت و هم پیمان نزدیک اتحاد شوروی بود؛ بیم داشت که شوروی از طریق این حزب بتواند در دولت مصدق نفوذ کند؛ زیرا نظام کمونیستی شوروی همانند یک اُختی پوست در حال توسعه و تسلط خود بر جهان بود و این به منزلهٔ شکست آمریکا در جنگ سرد بود و باید با آن مقابله میشد. از طرف دیگر نیز موقعیت استراتژیکی ایران در جنگ جهانی دوم کاملاً به اثبات رسیده بود.
دربارهٔ نفوذ کمونیستها در آسیا، در اواسط مرداد ماه ۱۳۳۲، ژنرال آیزنهاور، رئیسجمهور جدید آمریکا نطقی ایراد و در آن اشاره ای به ایران نمود و چنین گفت: «دولت آمریکا برای جلوگیری از توسعه نفوذ کمونیزم در کشورهای آسیائی و از جمله ایران، اقدامات لازم به عمل خواهد آورد و هماکنون تصمیماتی برای انجام این کار اتخاذ شدهاست. دیر یا زود راه نفوذ کمونیزم را در آسیا در جائی باید مسدود گردد ما مصمم به این کار هستیم.» که منظور وی سرنگونی دولت مصدق در کودتای ۲۸ مرداد بود.
۴. طرح کودتا
آنچه که مسلم است در کودتا دو قدرت بزرگ انگلیس و آمریکا نقش داشتند. اما ملکه ثریا در اقدامی عجیب خود را مبتکر طرح کودتا معرفی مینماید و میگوید: «قضایا را به این صورت تحریف کردند که تماس این عملیات از راه دور و توسط «سیا» هدایت میشدهاست. به عقیدهٔ من، مطلقاً اینطور نبود و اگر مجسّم کنید بُرد و باخت بر سر چه بودهاست، با من هم عقیده میشوید که عجیب نیست اگر آمریکاییها هم مانند روسها به کشوری مأمور بفرستند. اما اصل قضیهٔ اقدام علیه شخص مصدق جنبهٔ کاملاً ایرانی داشت و مبتکر آن نیز من بودم.» ملکه ثریا در این نظریه نقش ابرقدرتها را هیچ پنداشتهاست و سعی در نمایاندن خود به عنوان قهرمان کودتا علیه مصدق دارد و طوری وانمود میکند که از نقشههای آمریکا و انگلیس هیچ اطلاعی ندارد. البته در تحریک محمدرضاشاه برای کودتا علیه مصدق توسط ملکه ثریا هیچ شکی نیست. چراکه او در کتاب کاخ تنهایی مینویسد؛ هنگامی که در رابطه با کودتای علیه مصدق صحبت میکردم، محمدرضا گفت «تنها یک مرد در ایران میتواند برای سرنگون کردن «شیر پیر» به من کمک کند: سرتیپ فضلالله زاهدی.»
براساس شواهد میتوان گفت که «فکر سرنگون کردن دولت مصدق، از طریق کودتا، نخستین بار از طرف دولت انگلستان و شرکت سابق نفت عنوان شد» فکر براندازی دولت مصدق، حدود ۳ ماه پس از تصویب قانون ۹ ماده ای اجرای ملی شدن صنعت نفت و به دنبال شکست مأموریت ریچارد استوکس در مرداد ۱۳۳۰، از سوی دولت انگلیس و شرکت سابق نفت مطرح گردید. اما به رغم فشارهای سیاسی و اقتصادی، تهدید به اشغال نظامی آبادان و تأسیسات نفت جنوب ایران و هم چنین تلاشهای غیر مستقیم و تشویق مخالفان در مجلسین شورا و سنا تا دو سال به نتیجه نرسید. در سوم فوریه ۱۹۵۳ (۱۴ بهمن ۱۳۳۱) چند تن از مقامات بلندپایه انگلیسی و آمریکایی به بررسی اوضاع ایران پرداختند و در اجلاسی که بدین منظور تشکیل گردید، تصمیم گرفته شد برای براندازی مصدق، و روی کار آوردن زاهدی طرحی تهیه کنند. رهبری این عملیات که نام رمز آن آجاکس بود، به عهده کرمیت روزولت محول شد. در طول ماههای بعد روزولت چندین بار به ایران برای تدارک کودتا سفر کرد و در اواسط ژوئن (اواخر خرداد ۱۳۳۲) برای ادامه بحث دربارهٔ طرح کودتا به لندن پرواز کرد و سرانجام روز ۲۵ ژوئن ۱۹۵۳ (۴ تیر ۱۳۳۲) طرح کودتا به تصویب نهایی وزارت خارجه ایالات متحده رسید. «عملیات چکمه اصطلاح انگلیسی و عملیات آژاکس عبارت آمریکایی مربوط به این طرح ضد مصدقی بود.»
در این طرح، کودتا میبایست به وسیلهٔ کسی که در نیروهای مسلح کشور نفوذ و هوادار داشته باشد صورت گیرد. و زاهدی چنان کسی بود. سفیر آمریکا در ۹ خرداد ۱۳۳۲ در یک ملاقات پنهانی با شاه که هشتاد دقیقه طول کشید، پیام چرچیل را به او رسانید و گفت که بریتانیا و آمریکا از نخستوزیری حمایت خواهند کرد و از او هم میخواهند که از زاهدی حمایت کند و قول گرفت که شاه نظر خود را در نیمهٔ راه عوض نکند؛ زیرا از نظر انگلیسیها و آمریکاییها «زاهدی در مقابل دیگر نامزدهای بالقوه از چنان توان و شهامتی برخوردار است که ارزش حمایت را دارد».
طرح کودتا، شامل چهار بخش عمده بود: نخست باید توان و مقدورات تبلیغاتی و سیاسی علیه مصدق به کار گرفته شود. دوم؛ سران مخالف مصدق باید به تحصن در مجلس تشویق شوند تا با ایجاد اغتشاش، بر تنش و آشفتگی موجود افزوده گردد. سوم؛ چون با شاه در مورد کودتا مشورت نشده؛ میبایست موافقت وی با عزل مصدق و انتصاب زاهدی به نخستوزیری کسب شود. چهارم؛ جلب پشتیبانی افسران رده بالا در ارتش تأمین گردد. این طرح هم چنین مشتمل بر دو جزء بود: جزئی متکی بر یک سازمان شهری که در اختیار برادران رشیدیان قرار داشت و جزء دیگر متکی بر همکاری چند تن از سران عشایر جنوب. «افسران ارشد ارتش و شهربانی، وکلای مجلس شورا وسناتورها، ملاها، بازرگانان، سردبیران و روزنامهها، سیاست پیشگان سابقه دار و نیز سردمداران اوباش در سازمان شهری جای داشتند و قرار بود که این سازمان با استفاده از حمایت شاه ـ و حتی بدون آن ـ کنترل تهران را به دست گیرد و دکتر مصدق و وزیران او را بازداشت کند».
از نظر ارتشبد حسین فردوست کودتای ۲۸ مرداد به شرح زیر بود:۱-در نقاط مختلف شهر که دقیقاً مشخص شده بود جمعیتهایی تشکیل شود. ۲-هر یک از این جمعیتها در مسیر تعیین شده به مقصد خیابان شاه ـ نادری طوری حرکت کند که همزمان به مقصد برسند. ۳- باشگاههای ورزشی، مانند باشگاه تاج نیز طوری حرکت کند که همزمان به مقصد برسند. ۴-شعارهای کلیه جمعیتها سلطنت محمدرضا و امثال آن باشد. ۵-سپس افراد گارد جاویدان به جمعیت بپیوندند. ۶-یک گروههان تانک آماده تیراندازی با توپ و مسلسل به جمعیت بپیوندند. ۷-جمعیتهای فوق پس از پیوستن به هم با شعارهای طرفداری از شاه خانهٔ مصدق را محاصره و او را دستگیر کنند. ۸-واحدهای نظامی کوچک ایستگاه رادیو را تصرف کنند.
۵. نقش انگلیس در طرح کودتا۲۸ مرداد
نقش انگلیس در کودتا در مراحل اولیه کاملاً ملموس بود «برخلاف باور عمومی، نقشه سرنگونی مصدق ابتدا توسط وزارت خارجهٔ بریتانیا طراحی شد… این نقشه به وسیلهٔ دولت کارگری بریتانیا به مرحله اجرا گذاشته شد.» بریتانیاییها هنگامی که سرانجام دریافتند که امکان گفتگوی بیشتر با دولت مصدق وجود ندارد، طرح مقدماتی کودتا را ترسیم کردند. پس از آنکه انگلستان امیدش را به توافق از دست داد، وزارت امور خارجه، وارد مطالعهٔ سرنگونی مصدق با یک اقدام نظامی شد. سفارت انگلیس درایران با مأمورین MI -6 دربارهٔ امکان چنین اقدامی با توجه به شبکهٔ جاسوسی انگلیس در ایران مسئله را مورد بررسی قرار دادند، اما قطع رابطهٔ ایران و انگلیس و اخراج کارمندان سفارت در آبان ۱۳۳۱، از ایران ادامه کار را برای انگلیس مشکل کرد؛ بنابراین انگلیسها از طریق برادران رشیدیان تمام کارها را دنبال میکردند.
براساس نظر اسماعیل اقبال نویسنده کتاب نقش انگلیس در کودتای ۲۸ مرداد، یکی از اقدامهای مؤثر بریتانیا در فراهم کردن زمینه ی، کودتا، ایجاد پاره ای از مشکلات اقتصادی علیه ایران بود. بعد از ملی شدن نفت ایران، بلافاصله اعلام کرد که هر کس نفت ایران را بخرد تحت تعقیب قضایی قرار خواهد گرفت و این تحریم سبب شد که دیگر کشورها تمایلی برای خرید نفت ایران نداشته باشند. در پی آن نیز دولت با مشکلات مالی و اقتصادی بزرگی در داخل روبرو شد. در ژوئن ۱۹۵۱، وینستون چرچیل و آنتونی ایدن، رهبران حزب محافظه کار، که در قدرت نبودند به وزارت خارجه بریتانیا پیشنهاد کردند که انگلستان و آمریکا مشترکاً، از شاه خواستار عزل مصدق گردند. و این پیشنهاد به مفهوم اجرای یک کودتا بود. ارتشبد فردوست در خاطراتش مینویسد؛ «به اعتقاد من، در کودتای ۲۸ مرداد، نقش اصلی با انگلیسیها بود. سپهبد فضلالله زاهدی مأمور انگلیسیها بود، سرلشکر حسن اخوی (طراح کودتا) انگلیسی و مغز متفکر گروه ارفع بود، رشیدیانها هم انگلیسی بودند. و بالاخره انگلیسیها موفق شدند موافقت آمریکا را با سقوط مصدق جلب کنند و کرمیت روزولت (مقام سیا) برای حُسن اجرای کودتا وارد تهران شد.» دولت بریتانیا به منظور تغییر سیاست دولت آمریکا در قبال مصدق، خطر نفوذ کمونیستها را خیلی بزرگ جلوه داد. و از این طریق توانست آمریکا را با خود همراه کند؛ زیرا در این موقعیت زمانی آمریکا نیز در تلاش برای سرنگونی کمونیستها در جهان بود.
۶. نقش آمریکا در کودتای ۲۸ مرداد
حضور آمریکا در این کودتا از اهمیت زیادی برخوردار است چنانکه آنتونی ایدل خاطر نشان میکند که «عملیاتی در این سطح بدون حمایت آمریکا شانس موفقیت نخواهد داشت.» هنگامی که این طرح به آمریکاییها ارایه شد، دولت ترومن با توجه به رو به پایان بودن دورة تصدی او، تسلیم این فشارها نشد و از پرداختن به آن، سرباز زد. با آغاز رسمی دورة ریاست جمهوری آیزنهاور، در دی ۱۳۳۱، تدارکات برای کودتا آغاز شد. «کودتای ۲۸ مرداد، نخستین تجربه ایالات متحده، در زمینه فعالیتهای محرمانه در دوران صلح، برای براندازی یک دولت خارجی نیز بشمار میرود.» کرمیت روزولت در این باره میگوید: «کودتای ایران نخستین عملیات مخفی علیه یک دولت خارجی بود که بوسیله «سیا» در ماههای آخر حکومت ترومن تنظیم شده بود، ولی بررسی دربارة اجرای آن در حکومت دموکراتها (ترومن) که از مصدق جانبداری میکرد، متوقف گردید».
پس از تصویب طرح کودتا، اجرای آن به عهده سازمان سیا محول گردید. از این لحظه به بعد ظاهراً فعالیتی از انگلیسها مشاهده نمیشود ولی آنچه که مسلم است «عوامل کهنهکار آنها در دربار ایران، ارتش، بازار و دیگر محافل، نقش اصلی را برای پیاده کردن طرح کودتا به عهده گرفتند».
مداخلهٔ آمریکا در کودتای ۲۸ مرداد به چهره سیاسی آن، لطمهٔ شدیدی وارد ساخت تا جایی که، ویلیام دوگلاس قاضی آمریکایی، مداخلهٔ آمریکا را در امورایران تقبیح کرد و نوشت: «هنگامی مصدق، این مرددموکرات منش که من به دوستی با او افتخار میکنم، اصلاحات اساسی خود را در ایران آغاز کرد، ما به هراس افتادیم و برای براندازی او، با انگلیسی هامتحد شدیم و در این کار موفق گشتیم، ولی از آن پس، دیگر نام ما در خاورمیانه، با احترام یاد نشد».
دیوید پیتر مورخ آمریکایی نیز در مورد اثرات دخالت آمریکا درامور داخلی ایران بخصوص کودتای ۲۸ مرداد چنین مینویسد: «بهای مداخله در ایران، برای ما بسیار گران تمام شد. لزوم همراهی با شرکتهای نفت آمریکائی، ایالات متحده را درگیر مداخله در ماجرای ایران کرد و پیامد آن، تخطی از اصول عدم مداخله در امور دیگر کشورها بود.» انتشار شایعات مربوط به مداخلهٔ آمریکا در براندازی حکومت مصدق از طریق کودتای نظامی و پرداخت پول برای هزینهٔ عملیات کودتا، که خبر آن نخست در روزنامه آمریکایی نیویورک تایمز و سپس در مطبوعات اروپا انتشار یافت سبب نگرانی مقامات دولت آیز نهاور شد. تا آنجا که هندرسن کوشش میکند اخبار مربوط به مداخلهٔ آمریکا در کودتا و نیز وفور دلار آمریکایی در بازار تهران را به گردن دستگاه تبلیغاتی حزب توده و رادیو مسکو بیندازد.
البته آیزنهاور به مداخلهٔ دولت آمریکا به طرفداری از شاه اعراف کرده و چنین میگوید: «ما برای اعاده اوضاع معطل نشدیم. من همه روزه با مسئولین وزارت خارجه و «سیا» حوادث ایران را بررسی میکردم و گزارشات مأمورین و نمایندگان را که با هواداران شاه فعالانه کار میکردند زیر نظر داشتم.» در ادامهٔ نقش آمریکا در کودتای ۲۸ مرداد باید گفت که؛ هزینهٔ عملیات کودتا را، تمام و کمال آمریکاییها پرداختند. البته در مورد مبلغ هزینه شده اختلاف نظر زیاد میباشد. موسوی در کتاب کودتا و ضد کودتا مینویسد: کودتاهای جهان با طرح و پول کشورهای امپریالیستی به راه میافتد. در کودتای ۲۸ مرداد که سازمان جاسوسی سیا طراح اصلی آن بود آمریکا بیش از ده میلیون دلار سرمایهگذاری نموده و «شوارتسکف» از سوی آمریکا به عنوان ناظر خرج تأمین گردید.
یوروسکی بر این نظر است که «مقامات رسمی ایالات متحده کودتای مزبور را طرح و رهبری کردند و حداقل ۶۰۰۰۰ دلار برای اجرای آن خرج کردند.» اما محمد رضا پهلوی این مبلغ را قبول ندارد و اعتراف میکند که «من واقعاً نمیتوانم تصور کنم که این میلغ برای به حرکت درآوردن مردم یک کشور در عرض چند روز کافی باشد.» قانعی از زبان ملکه ثریا میگوید: شوارتسکف در آن روز شش میلیون دلار بذل و بخشش کرد. اما ملکه ثریا خود در کتاب کاخ تنهایی مینویسد: «G.I.A» در این چند روز ده میلیون دلار خرج کردهاست.» کرمیت روزولت در مصاحبه با روزنامه لوس آنجلس تایمز نیز مدعی است که به مبلغ یک میلیون دلار برای بر پا کردن تظاهرات خیابانی علیه دولت مصدق که ۳۰۰ تن کشته به جای گذاشت در اختیار ما بود که ۷۵۰۰۰ دلار آن خرج شد. بقیه پول را در گاو صندوق مطمئن گذاشتیم و پس از پایان عملیات به شاه تحویل داده شد.
۷.نتیجهگیری
بهطور کلی هدف کودتا قبضه کردن قدرت حکومتی و دست انداختن بر روی تمام نهادها و مراکز قدرت و تسلط کامل بر تمامی ارکان یک دولت و کشور است. با پیروزی کودتای ۲۸ مرداد نیز، ایالات متحده و بریتانیا، به اهداف خود دست یافتند و با سرنگونی دولت مصدق و بازگردانیدن محمد رضا شاه، سلطهٔ خود را در ایران تحکیم کردند. این اهداف عبارتند از: براندازی حکومت ملّی دکتر مصدق، باز گردانیدن شاه و استقرار استبداد سلطنتی، اعاده سلطه ایالات متحده و بریتانیا بر ایران، بازگردانیدن جریان نفت به غرب و سرکوب کردن جنبش ملی مردم ایران.
ایجاد تجدید رابطه با انگلستان نیز از طرف دولت کودتا از آثار کودتا بود، چنانکه زاهدی روز ۱۴ آذر ۱۳۳۳، را روز تجدید رابطه با انگلیس نامید و این خود سبب واقعهٔ ۱۶، آذر ۱۳۳۲ در دانشگاه تهران گردید. دخالت یک قدرت جدید به نام آمریکا در سیاست داخلی و خارجی ایران از دیگر پیامدها بود به طوری که آمریکا در درجه اول قرار میگیرد و انگلیس از این تاریخ به بعد به درجه دوم تنزل مییابد. کودتای ۲۸ مرداد، که با سرپرستی و دخالت قدرتهای بزرگی مثل آمریکا و انگلیس انجام گرفت، محمدرضا شاه را که از کشور فرار کرده بود، بازگردانید و مجدداً به تخت سلطنت نشانید. تا قبل از کودتای ۲۸ مرداد، محمدرضا پهلوی طبق قانون مشروطه سلطنت میکرد و باید سلطنت میکرد اما بعد از کودتا محمدرضا پهلوی تبدیل به یک شخص مستبد و دیکتاتور شد که از این پس طبق خواستهٔ اربابان خود حکومت میکرد نه سلطنت.
منابع[ویرایش]
۱. شیفته، دکتر نصرالله: زندگینامه و مبارزات سیاسی دکتر محمد مصدق، کومش، تهران، چ اول، ۱۳۷۰.
۲. موحد، محمدعلی: خواب آشفته نفت، دکتر مصدق و نهضت ملی ایران، ج۲، کارنامه، تهران، چ اول، ۱۳۷۸.
۳. نجاتی، سرهنگ غلامرضا: مصدق، سالهای مبارزه و مقاومت، ج۲، مؤسسه خدمات فرهنگی رسا، تهران، چ اول، ۱۳۷۶.
۴. جنبش ملی شدن صنعت نفت و کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲، شرکت سهامی انتشار، تهران، چ دوم، ۱۳۶۵.
۵. گازیوروسکی، مارک جی: کودتای ۲۸ مرداد، ترجمه: نجاتی، سرهنگ غلامرضا، بی نا، بی جا، بی تا.
۶. مالکوم: مصدق و کودتا، ترجمه: مرشد زاده، علی، قصیده سرا، تهران، چ اول، ۱۳۸۴.
۷. گروه جامی: گذشته چراغ راه آینده است، نیلوفر، تهران، چ دوم، ۱۳۷۱.
۸. موسوی، سید علی: کودتا و ضد کودتا، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، تهران، ۱۳۶۰.
۹. تفضلی، محمود: مصدق، نفت، کودتا، امیرکبیر، تهران، چ اول، ۱۳۸۵.
۱۰. اسفندیاری بختیاری، ثریا: کاخ تنهایی، ترجمه: همدانی، نادعلی، مترجم، تهران، چ سوم، ۱۳۷۱.
نویسنده: زهرا اورکی