مردمان هزاره: تفاوت میان نسخهها
Acmilan12345 (بحث | مشارکتها) اصلاح بر اساس منبع برچسبها: ویرایشگر دیداری ویرایش همراه ویرایش از وبگاه همراه |
خنثیسازی نسخهٔ 39502863 از Acmilan12345 (بحث) برچسبها: خنثیسازی ویرایش همراه ویرایش از برنامهٔ همراه ویرایش با برنامهٔ اندروید |
||
خط ۸۴: | خط ۸۴: | ||
=== ویژگیهای ژنتیکی === |
=== ویژگیهای ژنتیکی === |
||
طبق سایت [[دانشنامه بریتانیکا|بریتانیکا]] شواهد ژنتیکی از منشأ اولیه [[مردم مغول|مغولی]] آنها حمایت میکند.<ref>{{یادکرد وب|عنوان=Hazara {{!}} Definition, Culture, History, & Population {{!}} Britannica|نشانی=https://www.britannica.com/topic/Hazara|وبگاه=www.britannica.com|تاریخ=2024-03-09|بازبینی=2024-04-04|کد زبان=en}}</ref>طبق تحقیقات سال ۲۰۱۷ شواهد بدست آمده منشأ اولیه مغولی هزاره را تایید می کند. و همچین نشان می دهد که هزاره ها هیچ خویشاوندی ژنتیکی با [[ترکمنها|ترکمن]] ها ندارند.<ref>{{Cite journal|last=Zhabagin|first=Maxat|last2=Balanovska|first2=Elena|last3=Sabitov|first3=Zhaxylyk|last4=Kuznetsova|first4=Marina|last5=Agdzhoyan|first5=Anastasiya|last6=Balaganskaya|first6=Olga|last7=Chukhryaeva|first7=Marina|last8=Markina|first8=Nadezhda|last9=Romanov|first9=Alexey|date=2017-06-08|title=The Connection of the Genetic, Cultural and Geographic Landscapes of Transoxiana|url=https://www.nature.com/articles/s41598-017-03176-z|journal=Scientific Reports|language=en|volume=7|issue=1|pages=3085|doi=10.1038/s41598-017-03176-z|issn=2045-2322}}</ref> طبق آزمایشات ژنتیک شناسی هزارهها ساختار ژنتیکی زیادی مشابه مغول ها دارند، آن را می توان 57.8 درصد اجداد مرتبط با مغولها مدلسازی کرد، و بقیه (42.2 درصد) آن مشابه با ساختار ژنتیکی ایرانی ها هست |
طبق سایت [[دانشنامه بریتانیکا|بریتانیکا]] شواهد ژنتیکی از منشأ اولیه [[مردم مغول|مغولی]] آنها حمایت میکند.<ref>{{یادکرد وب|عنوان=Hazara {{!}} Definition, Culture, History, & Population {{!}} Britannica|نشانی=https://www.britannica.com/topic/Hazara|وبگاه=www.britannica.com|تاریخ=2024-03-09|بازبینی=2024-04-04|کد زبان=en}}</ref>طبق تحقیقات سال ۲۰۱۷ شواهد بدست آمده منشأ اولیه مغولی هزاره را تایید می کند. و همچین نشان می دهد که هزاره ها هیچ خویشاوندی ژنتیکی با [[ترکمنها|ترکمن]] ها ندارند.<ref>{{Cite journal|last=Zhabagin|first=Maxat|last2=Balanovska|first2=Elena|last3=Sabitov|first3=Zhaxylyk|last4=Kuznetsova|first4=Marina|last5=Agdzhoyan|first5=Anastasiya|last6=Balaganskaya|first6=Olga|last7=Chukhryaeva|first7=Marina|last8=Markina|first8=Nadezhda|last9=Romanov|first9=Alexey|date=2017-06-08|title=The Connection of the Genetic, Cultural and Geographic Landscapes of Transoxiana|url=https://www.nature.com/articles/s41598-017-03176-z|journal=Scientific Reports|language=en|volume=7|issue=1|pages=3085|doi=10.1038/s41598-017-03176-z|issn=2045-2322}}</ref> طبق آزمایشات ژنتیک شناسی هزارهها ساختار ژنتیکی زیادی مشابه مغول ها دارند، آن را می توان 57.8 درصد اجداد مرتبط با مغولها مدلسازی کرد، و بقیه (42.2 درصد) آن مشابه با ساختار ژنتیکی ایرانی ها هست.<ref>{{Cite journal|date=2024-04-06|title=Hazaras|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Hazaras&oldid=1217544851|journal=Wikipedia|language=en}}</ref><ref>{{یادکرد وب|نشانی=https://academic.oup.com/crawlprevention/governor?content=%2fmbe%2farticle%2f34%2f10%2f2572%2f3864506%3flogin%3dfalse|عنوان=}}</ref><ref>{{Cite journal|last=Adnan|first=Atif|last2=Rakha|first2=Allah|last3=Kasim|first3=Kadirya|last4=Noor|first4=Anam|last5=Nazir|first5=Shahid|last6=Hadi|first6=Sibte|last7=Pang|first7=Hao|date=2019-05|title=Genetic characterization of Y-chromosomal STRs in Hazara ethnic group of Pakistan and confirmation of DYS448 null allele|url=https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/30377775/|journal=International Journal of Legal Medicine|volume=133|issue=3|pages=789–793|doi=10.1007/s00414-018-1962-x|issn=1437-1596|pmid=30377775}}</ref><ref>{{یادکرد وب|نشانی=https://fa.m.wikipedia.org/w/index.php?title=%D9%85%D8%B1%D8%AF%D9%85%D8%A7%D9%86_%D9%87%D8%B2%D8%A7%D8%B1%D9%87&oldid=39414762#cite_note-55|عنوان=}}</ref>طبق سایت ژنتیک شناسی اروپا<ref>{{یادکرد وب|عنوان=European Journal of Human Genetics|نشانی=https://www.nature.com/ejhg/|وبگاه=Nature|تاریخ=2024-03-05|بازبینی=2024-05-06|کد زبان=en}}</ref> هزاره ها مردمانی فارسی زبان با اصالت مغولی هستند.<ref>{{Cite journal|last=Wei|first=Lan-Hai|last2=Yan|first2=Shi|last3=Lu|first3=Yan|last4=Wen|first4=Shao-Qing|last5=Huang|first5=Yun-Zhi|last6=Wang|first6=Ling-Xiang|last7=Li|first7=Shi-Lin|last8=Yang|first8=Ya-Jun|last9=Wang|first9=Xiao-Feng|date=2018-02|title=Whole-sequence analysis indicates that the Y chromosome C2*-Star Cluster traces back to ordinary Mongols, rather than Genghis Khan|url=https://www.nature.com/articles/s41431-017-0012-3|journal=European Journal of Human Genetics|language=en|volume=26|issue=2|pages=230–237|doi=10.1038/s41431-017-0012-3|issn=1476-5438}}</ref> |
||
== زبان == |
== زبان == |
نسخهٔ ۱۳ مهٔ ۲۰۲۴، ساعت ۰۱:۰۳
کل جمعیت | |
---|---|
۱۰–۱۲ میلیون[۱] | |
مناطق با جمعیت چشمگیر | |
افغانستان | ۶٬۰۰۰٬۰۰۰[۲][۳] |
پاکستان | ۲٬۰۰۰٬۰۰۰[۴][۵][۶] |
ایران | ۲٬۰۰۰٬۰۰۰[نیازمند منبع] |
اروپا | ۱۳۰٬۰۰۰[۷] |
ترکیه | ۲۶٬۰۰۰[۸] |
استرالیا | ۴۱٬۷۶۶[۹] |
کانادا | ۱۰٬۳۰۰[۱۰] |
اندونزی | ۳٬۸۰۰[۱۱] |
زبانها | |
دین | |
[۱۲] | |
قومیتهای وابسته | |
[۱۳][۱۴][۱۵] |
هزاره (هزارگی: آزره) یکی از اقوام بزرگ افغانستان و جزء اصلی جمعیت آن هستند که در تمام مناطق افغانستان، عمدتاً در مناطق مرکزی افغانستان، موسوم به هزارستان (هزارهجات) زندگی میکنند. اقلیتهای بزرگی از هزارهها بیشتر در کویتهٔ پاکستان و نیز برخی از آنها در ایران مخصوصاً در مشهد جمعیت هزارهها را تشکیل دادهاند. هزارهها به زبان فارسی با گویشهای دری و هزارگی صحبت میکنند.
هزارهها یکی از تحت آزار و اذیتترین گروههای قومی از زمان تشکیل کشوری بهنام افغانستان بهشمار میروند.[۱۶][۱۷][۱۸][۱۹]
پیشینه
سدهٔ نوزدهم
از اواخر سدهٔ نوزدهم میلادی پس از روی کار آمدن عبدالرحمان، در سالهای ۱۸۸۸–۱۸۹۳ (میلادی) هزارههای خودمختار تحت فشار حکومت مرکزی قرار گرفته و به شدت سرکوب گردیدند و به مدت یک سده در انزوای سیاسی، اجتماعی و محرومیت اقتصادی فرورفتند. در این دوره هزارهها شدیداً مورد کشتار و قتلعام صورت گرفتند. این عملکردها باعث شد تا عدهای زیادی از آنها به کشورهای همجوار مانند آسیای مرکزی، ایران، هند بریتانیا، عراق و سوریه مهاجر و متواری شوند و بسیاری از زمینها و دارایی آنها به تصرف افغانها و کوچیها درآیند. آن عده هزارهها که در شمال هندوکش میزیستند بهسوی روسیهٔ تزاری رفتند که بیشتر در شهرهای جنوبی روسیه باقی ماندند. عدهای زیادی هزارهها ساکن در ساحات روسیهٔ تزاری بهدلیل شباهتهای ساختمان نژادی و چهرهٔ ظاهری کامل با مردم آن مناطق، بهمرور زمان لهجه، زبان و هویت قومی خود را از دست دادند و در میان آنان ساکن و جذب شدند. آن عده هزارههای متواریشده در مناطق روسیه تزاری پیشین از جمله ازبکستان، تاجیکستان، ترکمنستان، قزاقستان و داغستان سکونت اختیار کردند. هزارههای شمال غرب مناطق هزارهنشین افغانستان بهسوی ایران مهاجرت کردند و در محلات مشهد ساکن شدند که این هزارهها بعدها به بربری و خاوری مشهور شدند. بخشی دیگر هزارهها از جنوب شرق مناطق هزارهنشین افغانستان بهسوی هند بریتانیا کوچیدند که در کویته واقع در پاکستان امروزی ساکن شدهاند. یکی از معروفترین شخصیتهای سیاسی و نظامی این هزارهها محمد موسی خان میباشد که درجهٔ نظامی جنرال را در نظام پاکستان داشت. گروهی دیگری به کشورهای سوریه، عراق و هند ساکن شدهاند. این هزارهها که به سوی پاکستان، ایران، سوریه و عراق مهاجر شدند به لحاظ تفاوتهای ساختمان فیزیکی و نژادی نتوانستند با مردم این ساحات مخلوط شوند بنابراین لهجه، زبان، فرهنگ و هویت قومی خودشان را از دست ندادهاند.[۲۰][۲۱]
سدهٔ بیستم
جنگ داخلی افغانستان
پس از کودتای سال ۱۹۷۸ که در پی آن گروه کمونیستی خلق به قدرت رسید، کمکم هزارهها برای برابری حق شهروندی خود نسبت به دیگر شهروندان افغانستان شروع به انجام کارهای سیاسی کردند و رهبران هزاره مانند عبدالعلی مزاری حزبهای سیاسی را بنیانگذاری کردند. پس از خروج ارتش سرخ از افغانستان و پایان حکومت کمونیستی با مرگ محمد نجیبالله افغانستان وارد جنگ داخلی شد. هزارهها با ساختن حزب وحدت سعی در حفظ قدرت سیاسی خود کردند. در سیاست نو حزب، دیگر مذهب جایی اصلی خود را نداشت و بیشتر کوشیده میشد تا از تمام قوای هزاره یک انسجام کلی بسازد.[۲۲]
سدهٔ بیست و یکم
با ورود نیروهای ائتلاف به رهبری ایالات متحدهٔ آمریکا به افغانستان در سال ۲۰۰۱ حکومت طالبان سقوط کرد. قانون اساسی نو با پشتوانهٔ جامعهٔ بینالملل ورود همهٔ شهروندان افغانستان به نظام حکومت را ممکن ساخت، از همینرو در انتخابات پارلمانی سال ۲۰۱۰ که تحت نظارت نهادهای بینالمللی و در امنیت نسبی برگزار گردیده بود، هزارهها توانستند ۲۴٬۵ درصد از کرسیهای پارلمان افغانستان را بهدست آوردند.[۲۳][۲۴][۲۵] به گفتهٔ الساندرو مونسوتی استاد دانشگاه حقوق بینالملل در ژنو این حرکت سیاسی مورد انتقاد سیاستمداران پشتون قرار گرفته بود.[۲۶] باوجود قوانین نو که براساس آن حقوق همهٔ شهروندان را یکسان میداند اما هنوز هم حرکات نژادپرستانهای علیه هزارهها در افغانستان، پاکستان و ایران صورت میگیرد. در سال ۲۰۰۷، کوچیها مسلح با حمله به روستاهای هزاره باعث آوارهشدن هزاران تن از آنها شده و دهها نفر هر ساله در پی حملات آنان کشته میشوند. افغانستانیهای مهاجر در ایران که اکثریتشان را مردم هزاره تشکیل میدهند و معمولاً بهصورت غیرقانونی به ایران رفتهاند، از سوی نیروهای انتظامی دولت ایران مورد آزار و اذیت قرار میگیرند. سازمانهای غیردولتی (NGO) با گزارشی بر بدتر شدن وضعیت حقوق شهروندی هزارهها و حملات نژادپرستانه علیه آنها هشدار دادهاند.[۲۷][۲۸][۲۹][۳۰]
نام
کلمهٔ «هزاره» و وجه تسمیهٔ آنان به هزاره تاکنون مورد اختلاف باقی مانده است اما برخی از تاریخنگاران و محققان نظریاتی ارائه داشتهاند.
- عبدالحی حبیبی، نام «هزاره» را بسیار قدیمی، و آن را برگرفته از کلمهٔ «هزاله» دانسته است که به مرور زمان به هزاره تغییر یافته است و آن خوشدل یا خوشقلب معنی میدهد.[۳۱][۳۲]
- برخی بر این معتقدند که نام «هزاره» احتمالاً از کلمهٔ فارسی «هزار» گرفته شده و ممکن است ترجمهٔ کلمهای مغولی «مینگان» باشد، یک واحد نظامی متشکل از ۱٬۰۰۰ سرباز تحت فرمان چنگیز خان.[۳۳][۳۱] پذیرش این نظریه دشوار بهنظر میرسد زیرا بعید است آن مغولان که زبانشان مغولی بودند لشکرهای نظامی خود را با استفاده از کلمات فارسی نامگذاری کنند، در حالیکه مردم هزاره به زبان بومی خودشان را «آزره» یا «ازره» خطاب میکنند.[۳۴][۳۵]
- هاورث، هزارهها را منسوب به خزرها دانسته و کلمهٔ «هزاره» را محرف «خزر» یا «خزار» میداند و معتقد است که اینان در اصل از اقوام ترک اطراف دریای خزر اند.[۳۶][۳۱][۳۷]
- طبق نظر خانیکوف، هزارهها در زمان شاهرخ میرزا به هرات آمدند و چون هزار خانواده بودند به «هزاره» معروف شدند.[نیازمند منبع]
- محمد حیات خان، تاریخدان مسلمان اهل هندوستان دربارهٔ وجه تسمیهٔ «هزاره» مینویسد: به این دلیل اینها را هزاره میگویند که در عصر سلاطین قدیم زابلستان این قوم سال به سال هزار سوار عوض مالیات به قشون شاهی آن زمان تقدیم میکردند.[۳۸][۳۱]
- عرف هزارهها دربارهٔ نام «هزاره» چنین اظهار میدارد: «هزاره عبارت از هزار قوم.» «هزاره از هزار راه وارد شده.»[۳۹]
- بابر، بنیانگذار امپراتوری گورکانی هند در اوایل قرن شانزدهم، نام «هزاره» را در بابرنامه ثبت کرده است و از هزارهها چندین بار بهعنوان «هزارههای ترکمن» نامبرده است.[۴۰]
نژاد
هزارهها از لحاظ ساختار نژادی آمیختهای از نژاد سفید و نژاد شرقی هستند.[۴۱][۴۲][۴۳]
بابر پادشاه معروف هند در کتاب توزک بابری هزاره ها را یکی از ساکنان کابل که به زبان مغولی صحبت می کنند معرفی می کند[۴۴]
ویژگیهای ژنتیکی
طبق سایت بریتانیکا شواهد ژنتیکی از منشأ اولیه مغولی آنها حمایت میکند.[۴۵]طبق تحقیقات سال ۲۰۱۷ شواهد بدست آمده منشأ اولیه مغولی هزاره را تایید می کند. و همچین نشان می دهد که هزاره ها هیچ خویشاوندی ژنتیکی با ترکمن ها ندارند.[۴۶] طبق آزمایشات ژنتیک شناسی هزارهها ساختار ژنتیکی زیادی مشابه مغول ها دارند، آن را می توان 57.8 درصد اجداد مرتبط با مغولها مدلسازی کرد، و بقیه (42.2 درصد) آن مشابه با ساختار ژنتیکی ایرانی ها هست.[۴۷][۴۸][۴۹][۵۰]طبق سایت ژنتیک شناسی اروپا[۵۱] هزاره ها مردمانی فارسی زبان با اصالت مغولی هستند.[۵۲]
زبان
هزارهها به زبان فارسی با گویشهای هزارگی و دری صحبت میکنند. در گویش هزارگی وامواژههای زیادی از مغولی و وامواژههای اندکی از ترکی موجود است.[۵۳][۵۴][۵۵][۵۶][۵۷][۵۸] گویش هزارگی برخی از ویژگیهای دستوری دری سدهٔ چهارم و پنجم هجری را در خود حفظ کرده است.[۵۹] در این گویش دو حرف د غلیظ و ت غلیظ نیز وجود دارد که تلفظ آنان نزدیک به تلفظ آن حروف در زبانهای اردو و پشتو است. میزان تفاوت در این گویش با فارسی معیار در گویش هزارگی غزنی بسیار زیاد و در گویش هزارگی بامیان، بهسود و دایمیرداد کم است.[۶۰] همچنین بسیاری از واژههای اوستایی نیز در این گویش موجود است که به گفته برخی محققان و زبان شناسان، بیش از ۲۵٪ از واژگان این گویش ریشهٔ اوستایی دارند، مثلاً: هزارگی آبست-اوستایی آبستا که هردو به معنی خویشاوند است یا واژههای دیگری مثل: ابسو، اِنگهَ، اوته، اوثه، جُنگه، کوور، خسور، تفت، خیرتو، پیتَو، اسپی، گیرو و… برخی از زبانشناسان بدون تحقیق و ریشهیابی واژهها به روش علمی، به نظریهپردازی اقدام نموده و این واژگان را غیر (فارسی، ترکی، مغولی و عربی) دانستهاند.[۶۱]
ادبیات
اشعار هزارگی
اَلی اسپِ سمند الغار و بولغار | جلو از نقره و تنگ از گلِ نار | |
سحرگاهی مرا به یار رسانی | تو جو بِشکو که من بوسم لبِ یار |
برگردان
اسپ خاکستری رنگ عزیزم، که با یراق و زینی از گلِ نار مجهز شدهای. مرا صبح زود به معشوقم برسان، تو جَو بخور که من لب یار را ببوسم.
جمعیتشناسی
با توجه به نبود آمار دقیق در افغانستان، منابع مختلف جمعیت هزارهها را بین ۲۰ الی ۳۰ درصد از جمعیت افغانستان تخمین میزنند[۱۰][۶۲][۶۳][۶۴] بنابر تقسیمبندی قومی سازمان ملل متحد در کنفرانس بن سال ۲۰۰۱ (میلادی) آنها نزدیک به ۲۰ درصد از جمعیت افغانستان را تشکیل میدهند.[۶۵][۶۶] هزارهها در گذشته بزرگترین گروه قومی در افغانستان بودند که بیش از ۶۰ درصد از آنها در جریان سالهای ۱۸۸۸–۱۸۹۳ قیامهای مردم هزاره قتلعام و تعدادی از آنها به کشورهای همجوار آواره و مهاجر شدند.[۲۱][۶۷]
قبایل
مردم هزاره از قبایل مختلف تشکیل یافتهاند. برخی از این قبایل پیشوند «دای» را دارند. نظر به جلد اول سراج التواریخ اثر فیضمحمد کاتب، آنان شامل دایکندی، دایزنگی، دای میرکشه، دای دهقان، دایچوپان، دای خیتای، دایمیرداد، دای کلان، دای قوزی، دای فولاد، دای میرک، دای مردگان و غیره هستند.[۶۸] این قبایل در سراسر افغانستان، بخشهای از پاکستان و ایران و نیز در سایر مناطق هزارهنشین زندگی میکنند.[۳۳]
دین و مذهب
هزارهها پیرو دین اسلام در مذاهب شیعه، سنی و اسماعیلی هستند که هزارههای شیعهمذهب بیشترین آنها را تشکیل میدهند.[۱۲]
هزارههای شیعهمذهب
در خصوص پذیرش مذهب شیعه از سوی هزارهها نظریهٔ واحدی وجود ندارد. ممکن است هزارهها در اوایل سدهٔ شانزده میلادی در دورهٔ ایلخانان و محمد خدابنده اولجایتو از اسلام سنی به اسلام شیعی گرویده باشند.[۶۹] برخی دیگر معتقدند هزارهها در زمان حکومت شاه عباس صفوی اسلام شیعی را پذیرفتهاند. در مقابل برخی از محققان ریشهٔ تشیع هزارهها را برمیگردانند به عامل و کارگزاران ترویج اسلام در دورهٔ علی ابن ابیطالب، پژوهشگر علیاکبر تشدید دربارهٔ قدمت تشیع در کوهستان غور مینویسد: «مرکز شیعیان غور یا مسلمین غور اولین تمرکز شیعه در بلاد غور بوده است؛ زیرا بین سالهای ۳۵ تا ۴۰ هجری مسلمان شدهاند و در زمان علی، جعده بن هبیره مخزومی که خواهرزاده علی بود، از طرف وی به حکومت خراسان منصوب شد. به خاطر رفتار شایسته جعده، مردم غور داوطلبانه به علی محبت میورزیدند. امرای غور که وضع را کاملاً انسانی مییابند، بدون جنگ سر بر خط فرمان علی گذارده به دین اسلام گرویدند. به پیشنهاد جعده، علی فرمان حکومت سرزمین غور را به خاندان آل شنسب صادر کرد و این فرماننامه قرنها در آن خانواده محفوظ بوده و مایهٔ افتخار و مباهات آن دودمان میآمده است.»[۷۰]
هزارههای سنیمذهب
جمعیت قابلتوجه و بزرگی از هزارهها سنیمذهب هستند که در افغانستان در مناطقی مختلف، بیشتر در ولایتهای بغلان، بادغیس، پروان، پنجشیر، کندز، بدخشان، غور، بامیان، کابل و غیره سکونت دارند.[۷۲][۷۳]
هزارههای سنیمذهب از گذشتهها و قبل از اشغال مناطق هزارهنشین توسط حاکم کابل، عبدالرحمان سنیمذهب بودند اما عدهای از آنها بعد از اشغال مناطق هزارهنشین توسط عبدالرحمان از مذهب شیعه به مذهب سنی گرویده شدند که در کتاب هزارهها اثر حسن پولادی چنین آمده است:
بعد از اشغال هزارهجات در سال ۱۸۹۳ بهدستور عبدالرحمان ملاهای سنی در تمامی مناطق هزارهجات مٶظف بودند تا هزارهها را با زور به پذیرش مذهب سنی وادار کنند. آنها تکیهخانهها را به مساجد تبدیل کرده شروع به تبلیغ مذهب سنی کردند. اگر هزارهها این مذهب را میپذیرفتند، جان و مال آنها ایمن بود، در غیر اینصورت زمینهایشان تصرف شده، از منطقه بیرون رانده میشدند و اگر مقاومت میکردند کشته میشدند.[۷۴]
— هزارهها اثر حسن پولادی
هزارههای اسماعیلیمذهب
هزارههای اسماعیلیمذهب در ولایتهای کابل، پروان، بغلان، بامیان، میدان وردگ، سمنگان، زابل و غیره سکونت دارند.[۷۴][۷۵]
جغرافیا
افغانستان
هزارستان (هزارهجات) سرزمین تاریخی و بومی مردم هزاره است که در مرکز افغانستان کنونی قرار گرفته است و مرزهای آن از نظر تاریخی در حال تغییر بوده است. تا سال ۱۸۹۰ (میلادی) هزارهها عمدتاً خودمختار بودند و تمام منطقهٔ هزارستان را تحت کنترل داشتند. بهطور تاریخی و امروزه اکثریت هزارهها در هزارستان و بسیاری دیگر آنها در سایر مناطق و شهرهای افغانستان سکونت دارند. هزارهها در گذشته بزرگترین قوم افغانستان بودند که در جریان قیامهای مردم هزاره در سالهای ۱۸۸۸–۱۸۹۳ (میلادی) بیش از ۶۰ درصد آنها قتلعام و تعدادی از آنها به کشورهای همسایه مهاجر و متواری شدند و دارایی و زمینهای زیادی از آنان توسط افغانها و کوچیها تصرف شد.[۷۶][۲۰][۲۱][۶۷]
آسیای میانه
پس از قتلعام و نسلکشی هزارهها توسط عبدالرحمان در سالهای ۱۸۸۸–۱۸۹۳ (میلادی) تعداد زیادی از هزارهها به مناطق تحت اشغال روسیه تزاری مانند ازبکستان، تاجیکستان، ترکمنستان و قزاقستان مهاجر و در آن مناطق سکونت اختیار کردند که بسیاری از آنها بهمرور زمان بهدلیل شباهتهای ساختار نژادی و ظاهری با مردم آن مناطق، لهجه، زبان و هویت قومی خود را از دست داده و در میان آنها جذب شدند.[۷۷][۲۱]
پاکستان
هزارههای پاکستان بیشتر در کویته سکونت دارند. در سال ۱۹۶۲ (میلادی) دولت پاکستان، هزارهها را بهعنوان یکی از اقوام پاکستان به رسمیت شناخت. از جمله افراد مشهور هزارههای پاکستان محمد موسی خان است که جنرال نظامی و فرمانده کل ارتش پاکستان از سالهای ۱۹۵۸ تا ۱۹۶۶ (میلادی) بود. همچنان وی مدتی را بهعنوان فرماندار ایالت بلوچستان گذراند.[۷۸] هزاره سنیمذهب پاکستانی قاضی فائز عیسی، اولین هزاره است که در ۱۷ سپتامبر ۲۰۲۳ (میلادی) بهعنوان بیست و نهمین رئیس دادگاه پاکستان منتخب شد.[۷۹]
ایران
هزارهها در ایران عمدتاً در مشهد سکونت دارند که برخی از آنها به نامهای «بربری» یا «خاوری» شناخته میشوند.[۸۰] پیش از اینکه براساس عهدنامه پاریس در دورهٔ ناصرالدین شاه سرزمین افغانستان از ایران جدا شود خراسان بزرگ بخشی از غرب این سرزمین را در بر میگرفت و اقوام گوناگون در آن سکونت داشتند که یکی از آنها هزارهها بودند. این قوم که پس از کشیدن خط مرزی میان افغانستان و ایران در دو سوی مرز سکونت اختیار کردند که در تاریخ معاصر استان خراسان بهویژه مشهد نقشهای متعددی بر عهده داشتهاند. رهبری این قوم در اواخر دورهٔ قاجار و همچنین دورهٔ پهلوی با محمد یوسف خان هزاره معروف به «صولتالسلطنه هزاره» بود که یک هزاره سنیمذهب و نخستین نماینده سنیمذهب در پارلمان ایران بود.[۸۱][۸۲][۸۳]
مهاجرت
الساندرو مونسوتی در کتاب اخیر انسانشناسی خود[۸۴] استدلال میکند که مهاجرت شیوه سنتی زندگی مردم هزاره است و اشاره به مهاجرتهای فصلی و تاریخی دارد که هرگز متوقف نشدهاند و به نظر نمیرسد تنها تحت شرایط اضطراری مانند جنگ مهاجرت صورت گرفتهباشد.[۸۵] بهدلیل دههها جنگ در افغانستان و خشونتهای فرقهای در پاکستان، بسیاری از هزارهها جوامع خود را ترک کرده و در استرالیا، نیوزیلند، کانادا، ایالات متحده، انگلستان و بهویژه کشورهای اروپای شمالی مانند سوئد و دانمارک ساکن شدند. عدهای از طریق قاچاق دانش آموزان و برخی دیگر از طریق قاچاق انسان به این کشورها میروند که این امر گاه به هزینه زندگی آنها تمام میشود. از سال ۲۰۰۱، حدود ۱۰۰۰ نفر در حالی که میخواستند با قایق از اندونزی خود را به استرالیا برسانند، در اقیانوس جان خود را از دست دادهاند.[۸۶] بسیاری از آنها هزاره بودند، از جمله زنان و کودکان کوچک که نمیتوانستند شنا کنند. مورد قابل توجه دیگر در تمپا بود که یک محموله پناهجویان، عمدتاً هزاره، توسط کشتی نروژی اموی تمپا نجات یافت و پس از آن به نائورو فرستاده شد.[۸۷]
فرهنگ و جامعه
هزارهها در خارج از هزارستان، فرهنگ شهرهای محل سکونت خودشان را اتخاذ کردهاند که شبیه آداب و رسوم تاجیکها و پشتونهای افغانستان است اما بهطور سنتی آنها کشاورزانی از مناطق هزارستان هستند که بسیاری از آداب و رسوم خود را در آن مناطق حفظ کردهاند. برخی از رسم و رواجهای هزارهها بیشتر نزدیک به رسم و رواجهای مردم آسیای میانه است. دستههای کمی از هزارهها (ایماق هزاره) بهطور سنتی زندگی نیمه کوچنشینی دارند.[۸۸][۸۹][۹۰]
جامعهٔ هزاره قبل از تسلط عبدالرحمان، حاکم کابل بر هزارستان در سالهای ۱۸۸۸–۱۸۹۳ (میلادی)، ساختار فئودالی داشت. افراد قدرتمند و زمیندار را خان، بیگ، ارباب، میر یا ملک مینامیدند و این جایگاه و نفوذ از پدر به فرزندان منتقل میگردید.[۹۱] ملاها و سیدها هم در جایگاه دوم قرار داشتند. اقتصاد هزارهها براساس تولیدات زراعتی و دامداری بود.[۹۲]
هجوم قوای عبدالرحمان بر هزارستان و مناطق هزارهنشین باعث فروپاشی ساختار زندگی در آنجا شد. زمینهای هزارهها پیوسته مورد حمله و تصرف افغانها و کوچیها قرار گرفت. این سیاست باعث کوچک شدن محدودهٔ هزارستان و باعث کاهش تولیدات کشاورزی در میان هزارهها و در کل کشور شد.[۹۳]
پوشاک
پوشاک و لباس مردم هزاره نقش مهم و ویژهای در حمایت از هویت فرهنگی، سنتی و اجتماعی آنان دارد. پوشاک مردم هزاره بهصورت دستی و ماشینی تولید و در افغانستان در اکثر نقاط کشور بهویژه در ولایات مرکزی افغانستان دوخته میشوند.[۹۴]
لباس مردانه
مردان هزاره بهطور سنتی بَرَک (بَرَگ) و کلاه میپوشند. برک یکی از اجزای مهم پوشاک مردم هزاره است. برک نوعی قطعه نرم، چسبناک و ضخیم است که از اولین پشم برههای گوسفند مخصوصی که در هزارستان پرورش مییابند، تهیه میشود. برک علاوه بر اینکه یک لباس بسیار مقبول، شیک و سلطنتی است، در زمستان گرم نیز میباشد و در برابر رطوبت مقاوم است که در برف و باران به راحتی خیس نمیشود. همچنین برک خاصیت و نرمی خاصی دارد که دردهای عضلانی را کاهش میدهد و همچنین شفابخش دردهای مفاصل است. امروزه رایجترین لباس در میان مردان هزاره، پیراهن و تنبان و گاهی با کلاه یا عمامه است.[۹۴]
لباس زنانه
لباس سنتی زنان هزاره شامل دامن چیندار با تنبان است. پوشش زنان هزاره با توجه به شرایط اجتماعی و اقتصادی آنها دارای ویژگیهای خاصی است. لباس زنان جوان هزاره از پارچههای مختلف در رنگهای مختلف و طرحهای شاد با چادر زیبا و رنگارنگ تهیه میشود، اما زنان مسنتر پارچههای تیره با طرحهای ساده سیاه و سفید را ترجیح میدهند. چادر یا پوشش سر زنان هزاره اغلب با زیورآلاتی که اغلب نقرهای یا طلایی است و گاهی با کلاه تزئین میشود. تزیینات روی لباس گردنبند نقره یا طلا با مهرههای رنگارنگ، دکمهها، النگوها و دستبندهای نقره یا طلا است.[۹۴]
غذا و آشپزی
غذا و آشپزی مردم هزاره به شدت تحت تأثیر غذاهای آسیای مرکزی، آسیای جنوبی و ایرانی قرار دارند. با این حال، برای غذاهای خاص، روشها و سبکهای مختلف پختوپز وجود دارد که مختص هزارهها است. هزارهها خیلی مهمان نوازی دارند و در فرهنگ آنها رسم بر این است که برای مهمان غذاهای مخصوص تهیه کنند.
هنر
موسیقی
موسیقی هزارهها شامل انواع مختلفی از موسیقی کلاسیک، موسیقی محلی و موسیقی مدرن است و موسیقی هزارهها بهعنوان موسیقی غنی و متمایز شناخته شده است. موسیقی هزارهها عمدتاً فولکلور است که به صورت شفاهی نسل به نسل منتقل شده است. بسیاری از موسیقیدانان هزاره بهطور گستردهای در نواختن دمبوره، نوعی ساز محلی که در سایر مناطق آسیای میانه مانند قزاقستان، ازبکستان و تاجیکستان یافت میشود، مهارت دارند. برخی آوازخوانان معروف هزاره سرور سرخوش، داوود سرخوش، صفدر خیرعلی، صفدر توکلی، سید انور آزاد، علی حسین افشار و غیره هستند.
در دمبوره مردم هزاره گاهگاهی سرودهای انقلابی بسیار رایج است. اولین خوانندهای که شروع به خواندن سرودهای انقلابی روی دمبوره کرد سرور سرخوش بود و پیام اصلی او قیام نسل جوان و مبارزه با ظلم و ستم است.[۹۵]
سینما
هنرمندان هزاره در سینما پیشینهٔ قدیمی ندارند، اما امروزه از برخی بازیگران و هنرپیشههای معروف آنها میتوان به حسین صادقی، عابد علی نازش، شمیلا شیرزاد، نیکبخت فرهمند، رضا احمدی اشاره کرد.
نویسندگان و شاعران
برخی از نویسندگان و شاعران مشهور هزاره مانند فیضمحمد کاتب، امیرخسرو دهلوی، اسماعیل بلخی، حسن پولادی، کاظم یزدانی، رهنورد زریاب، بصیراحمد دولتآبادی، عزیز رویش، محمد یعقوب یسنا، محمد اسماعیل مبلغ، محمد اکرم گیزابی، حفیظ شریعتی، احمدعلی کهزاد، علی محققنسب، کامران میرهزار، بصیر آهنگ، سید ابوطالب مظفری، امیرشاه حسنیار، بشیر بختیاری، علی محمد زهما، علی بابا تاج، زهرا جویا، ذکی دریابی و غیره هستند.
ورزشهای سنتی
بزکشی
بزکشی یک ورزش سنتی آسیای مرکزی است که در آن بازیکنان اسب سوار سعی میکنند لاشهای بز یا گوساله را با پیشی گرفتن از رقبا در محل مشخصی که معمولاً یک دایره علامتگذاری شده در زمین بازی است، بر زمین بگذارند. بزکشی یک ورزش سنتی در آسیای مرکزی و نیز یکی از ورزشهای سنتی مردم هزاره میباشد.[۹۶]
تیراندازی
تیراندازی پرتاب یا شلیک کردن تیر به وسیلهٔ کمان است که یک ورزش سنتی و قدیمی هزارهها میباشد.[۹۷]
پهلوانی
پِهلوانی نوعی کشتی سنتی در افغانستان است که در میان هزارهها سابقه طولانی دارد. این ورزش معمولاً در روزهای تعطیل، در میدانهای پهلوانی برپا میشود.[۹۸]
نسلکشی
از قرن نوزدهم میلادی و از زمان حکومت عبدالرحمان تا اکنون هزارهها توسط حاکمان و گروههای مختلف مورد کشتار و نسلکشی هدفمند قرار گرفتهاند. در سال ۱۸۹۳، عبدالرحمان دستور قتلعام هزارهها را صادر کرد که پیش از قتلعام، ۶۰۰٬۰۰۰ خانوار مردم هزاره در افغانستان زندگی میکردند.[۹۹] او بیش از ۴۰۲٬۰۰۰ (۶۷٪) خانواده از مردم هزاره را بین سالهای ۱۸۹۳ تا ۱۹۰۰ قتلعام کرد[۱۰۰] و از سرهای آنان کلهمنار درست کرد که بزرگترین نسلکشی قرن نوزدهم بهشمار میرود.[۱۰۱]
چهرههای سرشناس
- درویشعلی خان هزاره - اولین حاکم هزاره در هرات[۱۰۲]
- شیرمحمد خان هزاره - رئیس هزارههای اهل سنت قلعهنو بادغیس، فرماندهٔ نظامی[۷۱]
- میر یزدانبخش - از رهبران هزاره در قرن نوزدهم[۱۰۳]
- میر محمدعظیم بیگ - اولین رهبر قیام کنندگان هزارهها در دوره سلطنت عبدالرحمان[۱۰۴]
- صولتالسلطنه هزاره - سیاستمدار، نخستین نماینده سنیمذهب هزاره در پارلمان ایران[۷۱]
- جنرال موسی خان - سیاستمدار، جنرال نظامی، فرمانده کل ارتش پاکستان از ۱۹۵۸ تا ۱۹۶۶[۱۰۵]
- سلطانعلی کشتمند - سیاستمدار، نخستوزیر در جمهوری دموکراتیک افغانستان[۱۰۶]
- ابراهیم گاوسوار - رهبر قیام مسلحانهٔ مردم هزاره در اعتراض به مالیات سنگین در حکومت ظاهرشاه
- اسماعیل بلخی - رهبر پرنفوذ هزارهها در دهه ۵۰، شاعر
- عبدالعلی مزاری - سیاستمدار، رهبر قومی، دبیرکل حزب وحدت، از فرماندهان نظامی مجاهدین افغانستان[۱۰۷]
- محمدحسین صادقی نیلی - سیاستمدار، فرمانده جهادی دهههای ۶۰ و ۷۰
- حسینعلی یوسفی - سیاستمدار، دبیرکل پیشین حزب دموکرات هزاره در پاکستان[۱۰۸]
- قاضی محمد عیسی - از رهبران پیشین مسلم لیگ و جنبش پاکستان[۱۰۹]
- قاضی فائز عیسی - حقوقدان، قاضیالقضات پاکستان[۱۱۰]
- اکرم یاری - سیاستمدار، دبیرکل سازمان جوانان مترقی[۱۱۱]
- مریم منصف - سیاستمدار، معاون پیشین جاستین ترودو نخستوزیر کانادا[۱۱۲]
- شکردخت جعفری - مخترع، برنده اینویت یوکه[۱۱۳]
- کریم خلیلی - سیاستمدار، دبیرکل حزب وحدت اسلامی افغانستان، معاون پیشین رئیسجمهوری اسلامی افغانستان[۱۱۴]
- محمد محقق - سیاستمدار، دبیرکل حزب وحدت اسلامی مردم افغانستان، معاون دوم پیشین شورای عالی مصالحه ملی[۱۱۵]
- سرور دانش - سیاستمدار، معاون رئیسجمهور افغانستان[۱۱۶]
- محقق کابلی - مرجع تقلید[۱۱۷]
- عبدالحق شفق - سیاستمدار، والی پیشین تخار، سرپل، فاریاب و دایکندی[۱۱۸]
- عبدالکریم میثاق - سیاستمدار، وزیر مالیه در جمهوری دموکراتیک افغانستان
- قومندان شفیع هزاره - از فرماندهان نظامی مجاهدین افغانستان
- ابوذر غزنوی - از فرماندهان نظامی مجاهدین افغانستان[۱۱۹]
- محمدعارف شاهجهان - سیاستمدار، نمایندهٔ پیشین مردم غزنی در پارلمان افغانستان، والی پیشین فراه و میدان وردک، از فرماندهان نظامی مجاهدین افغانستان[۱۲۰]
- سید مصطفی کاظمی - سیاستمدار، وزیر پیشین تجارت و صنایع افغانستان، نمایندهٔ پیشین در پارلمان افغانستان[۱۲۱]
- عباس نویان - سیاستمدار، سفیر پیشین افغانستان در سویدن، نمایندهٔ پیشین مردم کابل در پارلمان افغانستان[۱۲۲]
- حبیبه سرابی - سیاستمدار، والی پیشین بامیان، وزیر پیشین امور زنان در دولت انتقالی افغانستان[۱۲۳]
- سیما سمر - فعال حقوق بشر، نامزد جایزه صلح نوبل، وزیر پیشین امور زنان[۱۲۴]
- احمد بهزاد - سیاستمدار، نمایندهٔ پیشین مردم هرات در پارلمان افغانستان، عضو جنبش روشنایی[۱۲۵]
- احمدشاه رمضان - سیاستمدار، نمایندهٔ پیشین مردم بلخ در پارلمان افغانستان[۱۲۶]
- محمد حسین فهیمی - سیاستمدار، نمایندهٔ پیشین مردم سرپل در پارلمان افغانستان[۱۲۷]
- غلامحسین ناصری - سیاستمدار، نمایندهٔ پیشین مردم میدان وردک در پارلمان افغانستان، عضو جنبش روشنایی[۱۲۸]
- داوود ناجی - روزنامهنگار، سیاستمدار، عضو جنبش روشنایی[۱۲۹]
- رمضان بشردوست - سیاستمدار، نمایندهٔ پیشین در پارلمان افغانستان[۱۳۰]
- اسدالله سعادتی - سیاستمدار، نمایندهٔ پیشین مردم دایکندی در پارلمان افغانستان[۱۳۱]
- محمدعاصم عاصم - سیاستمدار، نمایندهٔ پیشین مردم بغلان در پارلمان افغانستان، والی پیشین پروان[۱۳۲]
- مهدی راسخ - سیاستمدار، نمایندهٔ پیشین مردم میدان وردک در پارلمان افغانستان[۱۳۳]
- نجیبالله خواجهعمری - سیاستمدار، وزیر پیشین وزارت تحصیلات عالی افغانستان[۱۳۴]
- فهیم هاشمی - سیاستمدار، وزیر پیشین وزارت مخابرات و تکنالوژی معلوماتی افغانستان، رئیس پیشین کمیته ملی المپیک افغانستان[۱۳۵]
- فیضمحمد کاتب - نویسنده، تاریخنگار معاصر افغانستان[۱۳۶]
- حسن پولادی - نویسنده، تاریخنگار[۱۳۷]
- سید عسکر موسوی - نویسنده، عضو اتاق تحقیق دانشگاه آکسفورد[۱۳۸]
- بصیراحمد دولتآبادی - نویسنده، تاریخنگار[۱۳۹]
- عزیز رویش - معلم، نویسنده، فعال سیاسی و اجتماعی[۱۴۰]
- سید ابوطالب مظفری - نویسنده، منتقد ادبی
- رهنورد زریاب - نویسنده، روزنامهنگار
- کامران میرهزار - نویسنده، روزنامهنگار، فعال حقوق بشر[۱۴۱]
- محمد یعقوب یسنا - نویسنده، داستاننویس، شاعر، منتقد ادبی، نظریهپرداز، اسطورهشناس، شاهنامهپژوهان[۱۴۲]
- سرور سرخوش - خواننده، آهنگساز[۱۳۷]
- داوود سرخوش - خواننده، آهنگساز[۱۳۷]
- ظاهر هویدا - خواننده، آهنگساز[۱۴۳]
- محمد ابراهیم خدری - کشتیگیر کشتی آزاد
- روحالله نیکپا - برندهٔ مدال برنز در المپیک پکن ۲۰۰۸، المپیک لندن ۲۰۱۲ تکواندو از افغانستان[۱۴۴]
- وکیل حسین اللهداد - کشتیگیر کشتی آزاد[۱۴۵]
- حسینبخش صفری - برندهٔ مدال طلا در بازیهای آسیایی ۲۰۱۷ جوجوتسو از افغانستان[۱۴۶]
- حمید رحیمی - ورزشکار بوکس[۱۴۷]
- حسین صادقی - رزمی کار، هنرپیشه سینما[۱۴۸]
نگارخانه
-
مردان هزاره در یونیفرم اردوی ملی افغانستان
-
مرد سالمند هزاره در ایران
-
هزارهها در شهر کابل
-
پسر هزاره در یک تظاهرات
-
مرد مسلح هزاره
-
دختر هزاره در لباس سنتی
-
پسر کوچک هزاره
-
دختران هزاره در شهر غزنی
-
مردان هزاره در حدود ۱۸۴۰ (میلادی) از روستاهای نزدیک شهر غزنی، نقاشی از جیمز اتکینسون
-
پُرترهای از یک مرد هزاره در ۱۸۷۹ (میلادی)
جستارهای وابسته
بخشی از مجموعه مباحث درباره |
مردمان هزاره |
---|
درباره · افراد · سرزمین · زبان · فرهنگ · پراکندگی · آزار و اذیت · تبارها · آشپزی سیاست · نویسندگان · شاعران · نظامیان · ادیان · ورزشکاران · جنگها درگاه ویکیپروژه رده انبار |
- فهرست قبایل هزاره
- ملیگرایی هزاره
- جمعیتشناسی آسیای میانه
- اقوام افغانستان
- ایماق هزاره
- ایماقها
- ازبکها
- تاجیکها
منابع
- ↑ Hazara Research Collective -Written evidence (AFG0008)
- ↑ "سرور دانش درصد جمعیت شیعه و هزاره را در گزارش دولت آمریکا نادرست خواند". BBC News فارسی. Retrieved 2023-01-08.
- ↑ Garrison، V. David. «Global Peoples Profiles:: Hazara of Afghanistan and Deccanis of India». www.missionfrontiers.org (به انگلیسی). دریافتشده در ۲۰۲۴-۰۲-۲۲.
- ↑ "Hazaras of Pakistan". Retrieved 22 Dec 2022.
- ↑ Census of Afghans in Pakistan 2005, UNHCR Statistical Summary Report (retrieved August 14, 2016)
- ↑ Yusuf, Imran (5 October 2011). "Who are the Hazara?". Tribune. Retrieved 1 September 2016.
- ↑ "Austria holds refugee talks as young Hazaras flee persecution to make 'dangerous' journey to Europe – ABC News (Australian Broadcasting Corporation)". mobile.abc.net.au. 2016-02-29. Retrieved 2017-08-19.
- ↑ "Afghan Hazara Refugees Seek Justice in Turkey". 3 June 2014.
- ↑ "Cultural Diversity". Australian Bureau of Statistics. 2021-08-10. Retrieved 2022-06-28.
- ↑ ۱۰٫۰ ۱۰٫۱ The population of people with descent from Afghanistan in Canada is 48,090. Hazara make up an estimated 30% of the population of Afghanistan depending to the source. The Hazara population in Canada is estimated from these two figures. Ethnic origins, 2006 counts, for Canada بایگانیشده در ۶ ژانویه ۲۰۱۹ توسط Wayback Machine
- ↑ Afghan Hazaras' new life in Indonesia: Asylum-seeker community in West Java is large enough to easily man an eight-team Afghan football league, Al Jazeera, 21 March 2014, retrieved 5 August 2016
- ↑ ۱۲٫۰ ۱۲٫۱ «شناسنامه الکترونیکی، آخرین فرصت تثبیت هویت هزارههای سنی و اسماعیلی | سایت طرح نو، باشگاه اندیشه و گفتوگو». دریافتشده در ۲۰۲۱-۱۰-۰۸.
- ↑ Brasher, Ryan (2011). "Ethnic Brother or Artificial Namesake? The Construction of Tajik Identity in Afghanistan and Tajikistan". Berkeley Journal of Sociology. 55: 97–120. JSTOR 23345249.
- ↑ B. Campbell, Disappearing people? Indigenous groups and ethnic minorities in South and Central Asia in: Barbara Brower, Barbara Rose Johnston (Ed.) International Mountain Society, California, 2007.
- ↑ "Sunni Hazaras of Afghanistan". September 17, 2020.
- ↑ روز، اطلاعات (۲۰۲۱-۰۵-۱۶). «حملات زنجیرهای بر غرب کابل؛ هزارهها در معرض نسلکشی قرار دارند؟». اطلاعات روز. دریافتشده در ۲۰۲۳-۱۰-۲۹.
- ↑ «هزارههای افغانستان؛ روایت دو قرن کشتار و تبعیض». ار. اف. ای - RFI. ۲۰۲۲-۱۰-۲۵. دریافتشده در ۲۰۲۳-۱۰-۲۹.
- ↑ «https://repository.law.umich.edu/cgi/viewcontent.cgi?article=2142&context=mjil». پیوند خارجی در
|title=
وجود دارد (کمک) - ↑ "The Hazara Genocide and Systemic Discrimination in Afghanistan". The Leadership Conference on Civil and Human Rights (به انگلیسی). Retrieved 2023-10-29.
- ↑ ۲۰٫۰ ۲۰٫۱ موسوی، سید عسکر. هزارههای افغانستان. ص. ۱۰۰.
- ↑ ۲۱٫۰ ۲۱٫۱ ۲۱٫۲ ۲۱٫۳ «کوچ اجباری و اثرات فرهنگی و اجتماعی آن بر جامعه هزاره». www.kotiposti.net. بایگانیشده از اصلی در ۲۱ مارس ۲۰۱۷. دریافتشده در ۲۰۱۸-۰۵-۱۲.
- ↑ Les Hazaras, minorité chiite montante de l'Afghanistan بایگانیشده در ۲ نوامبر ۲۰۱۲ توسط Wayback Machine، روزنامهٔ لوموند مذهبی. سایت فرانسوی.
- ↑ «https://gulf2000.columbia.edu/images/maps/Afghanistan_Ethnic_sm.png». پیوند خارجی در
|title=
وجود دارد (کمک) - ↑ «https://gulf2000.columbia.edu/images/maps/Afghanistan_Ethnic_lg.png». پیوند خارجی در
|title=
وجود دارد (کمک) - ↑ نگاهی به ترکیب قومی و سیاسی مجلس نو افغانستان بایگانیشده در ۱۹ فوریه ۲۰۱۱ توسط Wayback Machine، سایت بیبیسی فارسی.
- ↑ Avec l’arrivée des forces de la coalition en 2001, la situation s’améliore encore pour les Hazaras بایگانیشده در ۲ نوامبر ۲۰۱۲ توسط Wayback Machine، سایت روزنامهٔ لومند سیاسی. فرانسوی.
- ↑ Les Hazaras[پیوند مرده]، سازمان غیردولتی برای مردم تهدید شده.
- ↑ Adelkhah, Fariba; Olszewska, Zuzanna (2007), "The Iranian Afghans", Iranian Studies 40 (2): 137–165,
- ↑ «نسخه آرشیو شده». بایگانیشده از اصلی در ۲۷ سپتامبر ۲۰۱۶. دریافتشده در ۱۵ ژانویه ۲۰۱۶.
- ↑ «نسخه آرشیو شده». بایگانیشده از اصلی در ۲۸ ژانویه ۲۰۱۵. دریافتشده در ۱۵ ژانویه ۲۰۱۶.
- ↑ ۳۱٫۰ ۳۱٫۱ ۳۱٫۲ ۳۱٫۳ یزدانی، حسینعلی. پژوهشی در تاریخ هزارهها. ص. ۱۳۵–۱۳۴.
- ↑ هزاله - لغتنامهٔ دهخدا
- ↑ ۳۳٫۰ ۳۳٫۱ پولادی، حسن (١٩٨٩). هزاره ها. ترجمهٔ علی عالمی کرمانی. تهران: انتشارات عرفان. ص. ۷۸-۷۹. شابک ۹۷۸--۹۶۴-۰۶-۰۵۲۷-۱.
- ↑ «nabizadah,ejtemai, ariaye». www.ariaye.com. دریافتشده در ۲۰۲۱-۰۵-۱۱.
- ↑ دلجو، عباس. تاریخ باستانی هزارهها. موسسه انتشارات مقصودی، کابل. ص. ۱۹۹. شابک ۹۷۸-۹۹۳۶-۶۲۴-۰۰-۹.
- ↑ هاورث، هنری هوویل. تاریخ مغولها از قرن نهم تا نوزدهم،. ج. چهارم. لندن: لانگمن.
- ↑ دلجو، عباس. تاریخ باستانی هزارهها. موسسه انتشارات مقصودی، کابل. ص. ۱۹۷. شابک ۹۷۸-۹۹۳۶-۶۲۴-۰۰-۹.
- ↑ حیات خان، محمد. محمد حیات افغان، ترجمه. افغانستان و ساکنان آن، مطبعهٔ اندیشهٔ عمومی هندوستان، لاهور
- ↑ لعلی، علیداد (۱۳۷۲). سیری در هزارهجات. قم: احسانی: چاپخانه اسماعیلیان. ص. ۲۲.
- ↑ Babur, Zahīr ud-Dīn Muhammad. Memoirs of Zehir-Ed-Din Muhammed Baber: Emperor of Hindustan (به انگلیسی). Longman, Rees, Orme, Brown, and Green.
- ↑ http://news.nationalgeographic.com/news/2003/02/0214_030214_genghis_2.html بایگانیشده در ۷ دسامبر ۲۰۱۰ توسط Wayback Machine Genghis Khan a Prolific Lover, DNA Data Implies
- ↑ * "The Hazara Tribes in Afghanistan" in (1959) Collection of papers presented: International Symposium on History of Eastern and Western Cultural Contacts (1957: Tokyo and Kyoto) Japanese National Commission for Unesco, Tokyo, p. 61 9240301 بایگانیشده در ۲۱ اکتبر ۲۰۱۲ توسط Wayback Machine
- Quintana-Murci, Lluیs et al. (May 2004) "Where West Meets East: The Complex mtDNA Landscape of the Southwest and Central Asian Corridor" American Journal of Human Genetics 74(5): pp. 834–35
- Debets, G. F. (1970) Physical Anthropology of Afghanistan: I–II (translated from Russian) Peabody Museum of Archaeology and Ethnology, Cambridge, Mass. , OCLC 90304 بایگانیشده در ۱۲ ژوئن ۲۰۰۸ توسط Wayback Machine
- Rubin, Barnett R. (2002) The Fragmentation of Afghanistan: State Formation and Collapse in the international system Yale University Press, New Haven, Conn. , page 30, ISBN 0-300-05963-9
- ↑ Jochelson, Waldemar (1928) Peoples of Asiatic Russia American Museum of Natural History, New York, page 33, OCLC 187466893, also available in microfiche edition
- ↑ بابر پادشاه. «توزک بابری».
- ↑ "Hazara | Definition, Culture, History, & Population | Britannica". www.britannica.com (به انگلیسی). 2024-03-09. Retrieved 2024-04-04.
- ↑ Zhabagin, Maxat; Balanovska, Elena; Sabitov, Zhaxylyk; Kuznetsova, Marina; Agdzhoyan, Anastasiya; Balaganskaya, Olga; Chukhryaeva, Marina; Markina, Nadezhda; Romanov, Alexey (2017-06-08). "The Connection of the Genetic, Cultural and Geographic Landscapes of Transoxiana". Scientific Reports (به انگلیسی). 7 (1): 3085. doi:10.1038/s41598-017-03176-z. ISSN 2045-2322.
- ↑ "Hazaras". Wikipedia (به انگلیسی). 2024-04-06.
- ↑ https://academic.oup.com/crawlprevention/governor?content=%2fmbe%2farticle%2f34%2f10%2f2572%2f3864506%3flogin%3dfalse. پارامتر
|عنوان= یا |title=
ناموجود یا خالی (کمک) - ↑ Adnan, Atif; Rakha, Allah; Kasim, Kadirya; Noor, Anam; Nazir, Shahid; Hadi, Sibte; Pang, Hao (2019-05). "Genetic characterization of Y-chromosomal STRs in Hazara ethnic group of Pakistan and confirmation of DYS448 null allele". International Journal of Legal Medicine. 133 (3): 789–793. doi:10.1007/s00414-018-1962-x. ISSN 1437-1596. PMID 30377775.
{{cite journal}}
: Check date values in:|date=
(help) - ↑ https://fa.m.wikipedia.org/w/index.php?title=%D9%85%D8%B1%D8%AF%D9%85%D8%A7%D9%86_%D9%87%D8%B2%D8%A7%D8%B1%D9%87&oldid=39414762#cite_note-55. پارامتر
|عنوان= یا |title=
ناموجود یا خالی (کمک) - ↑ "European Journal of Human Genetics". Nature (به انگلیسی). 2024-03-05. Retrieved 2024-05-06.
- ↑ Wei, Lan-Hai; Yan, Shi; Lu, Yan; Wen, Shao-Qing; Huang, Yun-Zhi; Wang, Ling-Xiang; Li, Shi-Lin; Yang, Ya-Jun; Wang, Xiao-Feng (2018-02). "Whole-sequence analysis indicates that the Y chromosome C2*-Star Cluster traces back to ordinary Mongols, rather than Genghis Khan". European Journal of Human Genetics (به انگلیسی). 26 (2): 230–237. doi:10.1038/s41431-017-0012-3. ISSN 1476-5438.
{{cite journal}}
: Check date values in:|date=
(help) - ↑ احسان یارشاطر (ویراستار). «هزاره و گویش هزارگی». دانشنامه ایرانیکا (ویراست برخط). ایالات متحده: دانشگاه کلمبیا. بایگانیشده از اصلی در ۲۵ فوریه ۲۰۱۳. دریافتشده در ۲۰۱۱-۰۱-۱۳.
- ↑ L. Dupree, "Afghānistān: (iv.) ethnocgraphy", in Encyclopوdia Iranica, Online Edition 2006, (LINK[پیوند مرده]).
- ↑ خاوری، محمدجواد (۱۳۸۰). امثال و حکم مردم هزاره. مشهد: نشر عرفان،. ص. ۱۶.
- ↑ Malistani, A. H. Tariq and Gehring, Roman (compilers) (1993) Farhang-i ibtidal-i milli-i Hazarah: bi-inzimam-i tarjamah bih Farsi-i Ingilisi = Hazaragi - Dari/Persian- English: a preliminary glossary A. H. Tariq Malistani, Quetta, OCLC 33814814 بایگانیشده در ۱۲ ژوئن ۲۰۰۸ توسط Wayback Machine
- ↑ Farhadi, A. G. Ravan (1955). Le persan parlé en Afghanistan: Grammaire du kâboli accompagnée d'un recuil de quatrains populaires de la région de Kâbol. Paris.
- ↑ Monsutti, Alessandro (2017-07-01). "Hazāras". Encyclopaedia of Islam, THREE (به انگلیسی). Brill.
- ↑ همان. ص ۱۷.
- ↑ همان، ص۲۰.
- ↑ شوکت علی محمدی (۱۳۹۲)، دُر اوستایی در صدف لهجهٔ هزارگی، صبح امید کابل، ص. ۱۰۶
- ↑ Khazeni, Arash; Monsutti, Alessandro; Kieffer, Charles M. (December 15, 2003). "HAZĀRA". Encyclopædia Iranica (Online ed.). United States. Retrieved December 23, 2007.
- ↑ Larson, Marisa (Jun 17, 2008). "Hazara People". National Geographic. Archived from the original on 2 March 2008. Retrieved August 9, 2012.
- ↑ لوئی دوپری، Encyclopaedia Iranica. «AFGHANISTAN iv. Ethnography». iranicaonline.org (به انگلیسی). دریافتشده در ۲۰۲۱-۰۹-۱۴.
- ↑ «مروری بر توافقنامه بن اول». BBC News فارسی. ۲۰۱۱-۱۱-۲۸. دریافتشده در ۲۰۲۳-۰۷-۳۱.
- ↑ «چهاردهمین سالگرد حکومت موقت؛ تجربه تقسیم قدرت در افغانستان». BBC News فارسی. ۲۰۱۵-۱۲-۲۲. دریافتشده در ۲۰۲۳-۰۷-۳۱.[پیوند مرده]
- ↑ ۶۷٫۰ ۶۷٫۱ دلجو, عباس. تاریخ باستانی هزاهها. کابل: انتشارات امیری. ISBN 978-9936801509.
- ↑ کاتب، فیض محمد (١٨۶٢). سراج التواریخ. ج. جلد اول. کابل: دارالسلطنه کابل. دریافتشده در ٢۰ آوریل ٢۰٢١.
- ↑ «انقلاب بی پایان: افغانستان، ۱۹۷۹ تاکنون، توسط گلیز دورونسورو، ص. ۴۴». بایگانیشده از اصلی در ۵ نوامبر ۲۰۱۲. دریافتشده در ۱ آوریل ۲۰۱۲.
- ↑ یزدانی، حسینعلی. پژوهشی در تاریخ هزارهها. ص. ۷۴–۷۳.
- ↑ ۷۱٫۰ ۷۱٫۱ ۷۱٫۲ دلجو، عباس. تاریخ باستانی هزارهها. موسسه انتشارات مقصودی، کابل. ص. ۲۲۲. شابک ۹۷۸-۹۹۳۶-۶۲۴-۰۰-۹.
- ↑ هزارهها و هزارستان اثر گروه تحقیقی پیدی میتلند. ترجمهٔ محمداکرم گیزابی. مجمع نویسندگان افغانستان. ۱۳۷۵. ص. ۱۹۲.
- ↑ افغانها تاریخ، فرهنگ شان و دین شان بایگانیشده در ۲۸ دسامبر ۲۰۱۰ توسط Wayback Machine
- ↑ ۷۴٫۰ ۷۴٫۱ پولادی، حسن (۱۳۸۷). هزارهها: تاریخ، سیاست، اقتصاد و فرهنگ. ترجمهٔ علی عالمی کرمانی. انتشارات عرفان:محمد ابراهیم شریعتی افغانستانی. ص. ۲۰۵–۲۰۶. شابک ۹۷۸--۹۶۴-۰۶-۰۵۲۷-۱.
- ↑ خواتی، شفق (۱۳۸۲). مجله طلوع. ص. ۶۸–۵۲.
- ↑ "Hazara | Definition, Culture, History, & Population | Britannica". www.britannica.com (به انگلیسی). Retrieved 2023-03-12.
- ↑ موسوی، سید عسکر. هزارههای افغانستان. ص. ۲۰۵–۲۰۴.
- ↑ پولادی، حسن. هزارهها. ص. ۴۴۹–۴۳۷.
- ↑ Khawar, Usama (2023-09-17). "Justice Qazi Faez Isa — Pakistan's judicial maverick". DAWN.COM (به انگلیسی). Retrieved 2024-04-06.
- ↑ "Iran's Afghan Shiite Fighters in Syria". The Washington Institute (به انگلیسی). Retrieved 2022-09-29.
- ↑ حقیقت، محمدجواد (۱۳۹۶). «شورش صولتالسلطنهٔ هزاره - بخش نخست». شهرآرای مشهد (۲۳۳۴): ۹. از پارامتر ناشناخته
|ماه=
صرفنظر شد (کمک) - ↑ «« «شورش خراسان» در کتابفروشیها شکل میگیرد»» (PDF). بایگانیشده از اصلی (PDF) در ۱۷ مه ۲۰۱۸. دریافتشده در ۱۹ ژوئیه ۲۰۲۳.
- ↑ بیات, کاوه (2016). شورش خراسان و صولتالسلطنه هزاره (زمستان 1320). مؤسسه فرهنگی هنری جهان کتاب. ISBN 978-6006732688.
- ↑ Monsutti, Alessandro (2005). War and migration: Social networks and economic strategies of the Hazaras of Afghanistan. New York: Routledge. ISBN 978-0-415-97508-7.
- ↑ Monsutti, Alessandro (2005). War and migration: Social networks and economic strategies of the Hazaras of Afghanistan (به انگلیسی). Translated by Patrick Camiller. Routledge, New York: Routledge. ISBN 978-0-415-97508-7.
- ↑ Bigg, Matthew (2012-10-25). "Insight: Pakistani death squads spur desperate voyage to Australia". Reuters. Archived from the original on 13 December 2013. Retrieved 8 December 2013.
- ↑ Australia ships out Afghan refugees BBC News.
- ↑ لاتهام، رابرت گوردون (۱۸۵۹). آسیای شرقی و شمالی اروپا. جِ. وان وُرست. ص. ۳۳۳. دریافتشده در ٢۰١٣-۰٨-١٢.
- ↑ Spuler, B. (2012-04-24). "Aymak". Encyclopaedia of Islam, Second Edition (به انگلیسی). Brill.
- ↑ Foundation، Encyclopaedia Iranica. «AYMĀQ». iranicaonline.org (به انگلیسی). دریافتشده در ۲۰۲۳-۰۷-۲۸.
- ↑ پولادی، حسن. هزارهها. ص. ۴۵۶.
- ↑ موسوی، سید عسکر. هزارههای افغانستان. ص. ۱۳۵–۱۳۰.
- ↑ موسوی، سید عسکر. هزارههای افغانستان. ص. ۱۰۰.
- ↑ ۹۴٫۰ ۹۴٫۱ ۹۴٫۲ tebyan.net، موسسه فرهنگی واطلاع رسانی تبیان | (۲۰۱۷-۰۶-۰۹). «لباسهای سنتی زنان و مردان هزاره». fa. دریافتشده در ۲۰۲۳-۰۲-۲۳.
- ↑ admin (۲۰۱۴-۱۲-۲۴). «The Hazara Nationalism: in Music and Historical Literature». Hazara International (به انگلیسی). دریافتشده در ۲۰۲۳-۰۸-۱۳.
- ↑ «تاریخچه ورزش "بزکشی" در افغانستان+تصاویر». YJC News. ۹ مه ۲۰۱۷. دریافتشده در ۲۰۲۳-۰۷-۲۹.
- ↑ «مسابقات تیراندازی با کمان در بامیان، میدان و غزنی». Kabul Press. دریافتشده در ۲۰۲۳-۰۷-۲۹.
- ↑ «کشتی محلی افغانستان؛ ورزشی پرهیجان با علاقمندان فراوان+تصاویر». Shafaqna. دریافتشده در ۲۰۲۳-۰۷-۲۹.
- ↑ کاتب، فیضمحمد. نژادنامه افغان. قم. دریافت شده در ۱۴ اوت ۲۰۲۱
- ↑ کاتب، فیضمحمد (۱۹۱۳). سراجالتواریخ. ج. ۱، ۲ و ۳. کابل: مطبعه دارالسلطنته. دریافتشده در ۱۴ اوت ۲۰۲۱.
- ↑ هوکال، سارا (۲۷ ژوئن ۲۰۱۶). «هزارهها کی هستند؟». خبرگزاری الجزیره. دریافتشده در ۱۴ اوت ۲۰۲۱.
- ↑ دلجو، عباس. تاریخ باستانی هزارهها. موسسه انتشارات مقصودی، کابل. ص. ۲۲۱. شابک ۹۷۸-۹۹۳۶-۶۲۴-۰۰-۹.
- ↑ «شهید مزاری درد و درک تاریخی جامعه هزاره». هزاره اینترنشنال. ۲۰۱۲-۰۳-۱۱. دریافتشده در ۲۰۲۴-۰۵-۰۱.
- ↑ https://archive.org/details/azu_acku_ds365_ain24_1375. پیوند خارجی در
|title=
وجود دارد (کمک) - ↑ "General Muhammad Musa Khan Hazara - A Hero of 1965 War". NayaDaur (به انگلیسی). 2018-09-06. Retrieved 2024-04-14.
- ↑ Dupree, Louis (1983). "Afghanistan in 1982: Still no Solution". Asian Survey. 23 (2): 133–142. doi:10.2307/2644344. ISSN 0004-4687.
- ↑ «طالبان مجسمه عبدالعلی مزاری را در بامیان با لوح سنگی قرآن جایگزین کردند». BBC News فارسی. دریافتشده در ۲۰۲۴-۰۴-۱۴.
- ↑ "Target killing in Quetta". DAWN.COM (به انگلیسی). 2009-02-04. Retrieved 2024-04-13.
- ↑ Javed, Saleem (29 June 2012). "Hope fades away for Hazaras of Pakistan". Dawn. Archived from the original on 21 February 2019. Retrieved 9 June 2020.
Hazaras also played an important role in the formation of Pakistan. A Hazara politician, Qazi Mohammad Essa (his son, Faiz Essa, is the present Chief Justice of Balochistan High Court), was the founder of Balochistan Muslim League who represented Balochistan in Lahore Resolution in 1940.
- ↑ Khawar, Usama (2023-09-17). "Justice Qazi Faez Isa — Pakistan's judicial maverick". DAWN.COM (به انگلیسی). Retrieved 2024-04-13.
- ↑ Ibrahimi, Dr Niamatullah (2006-01-01). "The Failure of a Clerical Proto-State: Hazarajat, 1979-1984".
{{cite journal}}
: Cite journal requires|journal=
(help) - ↑ «اولین وزیر افغانتبار کانادا در ایران متولد شده». BBC News فارسی. ۲۰۱۶-۰۹-۲۲. دریافتشده در ۲۰۲۴-۰۵-۰۱.
- ↑ "Shakar: A Woman's Journey from Afghanistan Refugee to Cancer Pioneer: Amazon.co.uk: Jafari, Shakardokht: 9781785633553: Books". www.amazon.co.uk. Retrieved 2024-05-01.
- ↑ «حزب وحدت اسلامی افغانستان (A.I.U.P)». بایگانیشده از اصلی در ۳ مه ۲۰۰۱. دریافتشده در ۵ اوت ۲۰۱۱.
- ↑ «حزب وحدت اسلامی مردم افغانستان». بایگانیشده از اصلی در ۳ سپتامبر ۲۰۱۱. دریافتشده در ۵ اوت ۲۰۱۱.
- ↑ «Sarwar Danish». www.afghan-bios.info. دریافتشده در ۲۰۲۴-۰۴-۱۳.
- ↑ «پایگاه اطلاعرسانی دفتر آیتالله العظمی محقق کابلی». بایگانیشده از اصلی در ۱۱ مه ۲۰۱۱. دریافتشده در ۳۰ آوریل ۲۰۱۱.
- ↑ «Abdul Haq Shafaq». www.afghan-bios.info. دریافتشده در ۲۰۲۴-۰۴-۱۳.
- ↑ «Abuzar Ghaznawi». دریافتشده در ۲۰۲۴-۰۴-۱۴.
- ↑ خوات, همایون (1388). حماسهٔ جهاد و مقاومت مردم هزاره. کابل: مطبعه کوثر. p. 54.
- ↑ «Sayed Mustafa Kazemi». www.afghan-bios.info. دریافتشده در ۲۰۲۴-۰۴-۱۱.
- ↑ «Abbas Noyan». www.afghan-bios.info. دریافتشده در ۲۰۲۴-۰۴-۱۳.
- ↑ «Habiba Sarabi». www.afghan-bios.info. دریافتشده در ۲۰۲۴-۰۴-۱۳.
- ↑ «BBC فارسی - افغانستان - سیما سمر؛ فعال حقوق بشر». بایگانیشده از اصلی در ۳۰ مارس ۲۰۱۲. دریافتشده در ۳۰ آوریل ۲۰۱۱.
- ↑ «Ahmad Behzad». www.afghan-bios.info. دریافتشده در ۲۰۲۴-۰۴-۱۳.
- ↑ «Ahmad Shah Ramazan». www.afghan-bios.info. دریافتشده در ۲۰۲۴-۰۴-۰۸.
- ↑ «Muhammad Hussain Fahimi». www.afghan-bios.info. دریافتشده در ۲۰۲۴-۰۴-۰۸.
- ↑ «Ghulam Husain Naseri». www.afghan-bios.info. دریافتشده در ۲۰۲۴-۰۴-۰۸.
- ↑ «They Are Thriving After Years of Persecution but Fear a Taliban Deal» (به انگلیسی). The New York Times. ۲۰۱۹-۰۳-۲۷. شاپا 0362-4331. دریافتشده در ۲۰۲۴-۰۴-۱۴.
- ↑ «Welcome To Bashardost for Afghanistan». بایگانیشده از اصلی در ۹ اوت ۲۰۱۱. دریافتشده در ۵ اوت ۲۰۱۱.
- ↑ «Asadullah Sa'adati». www.afghan-bios.info. دریافتشده در ۲۰۲۴-۰۴-۱۳.
- ↑ «ترکیبجمعیتی هزارههای اهلسنت (۴)». www.bamyannews.com. دریافتشده در ۲۰۲۴-۰۴-۰۹.
- ↑ «Mahdi Rasikh». www.afghan-bios.info. دریافتشده در ۲۰۲۴-۰۴-۱۱.
- ↑ «Najibullah Khwaja Omari». www.afghan-bios.info. دریافتشده در ۲۰۲۴-۰۴-۱۱.
- ↑ «Fahim Hashimi». www.afghan-bios.info. دریافتشده در ۲۰۲۴-۰۴-۱۳.
- ↑ «هشتادمین سالگرد درگذشت کاتب؛ بیهقی روزگار». BBC News فارسی. ۲۰۱۱-۰۱-۰۴. دریافتشده در ۲۰۲۴-۰۴-۱۴.
- ↑ ۱۳۷٫۰ ۱۳۷٫۱ ۱۳۷٫۲ «The Hazara Nationalism: in Music and Historical Literature». Hazara International (به انگلیسی). ۲۰۱۴-۱۲-۲۴. دریافتشده در ۲۰۲۴-۰۵-۰۱.
- ↑ Mousavi, S. A. (2018-10-24). The Hazaras of Afghanistan (به انگلیسی). Routledge. ISBN 978-1-136-80016-0.
- ↑ "Hazaraha: From massacre to restoring identity: Amazon.co.uk: Dolatabadi, Basir Hamid: 9781497354296: Books". www.amazon.co.uk. Retrieved 2024-05-01.
- ↑ «Aziz Royesh». www.afghan-bios.info. دریافتشده در ۲۰۲۴-۰۴-۰۷.
- ↑ «Kamran Mir Hazar | Work and Poetry». Kamran Mir Hazar | Work and Poetry (به انگلیسی). دریافتشده در ۲۰۲۴-۰۴-۱۴.
- ↑ «یعقوب یسنا بیرون از افغانستان - انتشارات آریاپرس». ۲۰۲۲-۰۴-۲۷. دریافتشده در ۲۰۲۴-۰۴-۰۸.
- ↑ «ظاهر هویدا وفات کرد – DW – ۱۳۹۰/۱۲/۱۵». dw.com. دریافتشده در ۲۰۲۴-۰۴-۰۷.
- ↑ Graham-Harrison، Emma (۲۰۱۲-۰۸-۱۳). «Afghanistan unites behind Olympic success – and beating Pakistan» (به انگلیسی). The Guardian. شاپا 0261-3077. دریافتشده در ۲۰۲۴-۰۴-۱۶.
- ↑ «پهلوان وکیل که پس از هر حمله به کمک زخمیها میشتافت سرانجام قربانی شد». af.shafaqna.com.
- ↑ «Hussain Bakhsh Safari Wins Gold In Ashgabat». Hazara International (به انگلیسی). ۲۰۱۷-۰۹-۱۷. دریافتشده در ۲۰۲۴-۰۴-۱۴.
- ↑ «Hamid Rahimi». www.afghan-bios.info. دریافتشده در ۲۰۲۴-۰۴-۱۴.
- ↑ "Fighting prejudice with martial arts" (به انگلیسی). Retrieved 2024-04-14.