اقتصاد نهادگرایی در ایران: تفاوت میان نسخه‌ها
جزئی |
|||
| (۳۷ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۵ کاربر نشان داده نشد) | |||
| خط ۱: | خط ۱: | ||
<!-- الگوی پیشنهاد حذف را فقط مدیران می‌توانند بردارند لطفاً آن را برندارید --> |
|||
{{نظرخواهی برای حذف/تاریخ‌دار|page=اقتصاد نهادگرایی در ایران|timestamp=20240429051427|year=۲۰۲۴|month=آوریل|day=۲۹|جاed=yes|help=off}} |
|||
<!-- فقط برای استفادهٔ مدیران: {{پیشینه حذف|صفحه=اقتصاد نهادگرایی در ایران|تاریخ=۲۹ آوریل ۲۰۲۴|نتیجه=بماند}} --> |
|||
<!-- متن بعد از این پیام را می‌توانید ویرایش کنید --> |
|||
{{نوار جانبی علم اقتصاد}} |
{{نوار جانبی علم اقتصاد}} |
||
'''اقتصاد نهادگرایی در ایران''' ([[ |
'''اقتصاد نهادگرایی در ایران''' (یا '''اقتصاد نهادگرایی ایرانی''') گرایشی از مکتب [[اقتصاد نهادگرایی]] است که توسط برخی اقتصاددانان نهادگرای ایرانی به عنوان یک رویکرد در تحلیل‌های بلند مدت اقتصادی یا توسط برخی دیگر در به عنوان یک مکتب و الگوی بومی حکمرانی اقتصادی مطرح شده و از وجه تمایز‌های این جریان فکری اقتصادی، مقابله با اندیشه [[اقتصاد بازار]] و مکانیزم بازار در اقتصاد و میل به قدرت سیاسی است.<ref name=":3" /><ref name=":6" /><ref name=":2">{{یادکرد وب|نشانی=https://www.jamaran.news/بخش-اخبار-59/35553-حمله-مهرنامه-به-نهادگرایان|عنوان=نهادگرایی علیه آزادیخواهی، حمله مهرنامه به نهادگرایان|تاریخ=۱۳۹۲-۱۱-۱۶|وبگاه=جماران نیوز}}</ref> برخی از اقتصاددانان رویکرد و مبانی نظری این گرایش را خارج از چارچوب نهادگرایی مرسوم در دنیا و زبان علمی مختص به آن دانسته‌اند<ref name=":5">{{یادکرد وب|نشانی=https://donya-e-eqtesad.com/بخش-خبر-64/386501-نهادگرایی-لباس-جدید-چپ-ایرانی|عنوان=نسخه ایرانی متفاوت با اصل است، نهادگرایی لباس جدید چپ ایرانی|تاریخ=۱۳۸۵-۰۷-۰۳|وبگاه=دنیای اقتصاد}}</ref><ref name=":0">{{یادکرد وب|عنوان=نقش مار می‌کشند - ابزار و اندیشه نهادگرایی در دنیا و زبان ناآشنای جریان نهادگرای داخل ایران|نشانی=https://www.tejaratefarda.com/بخش-ایران-اقتصاد-41/29013-نقش-مار-می-کشند|وبگاه=هفته نامه تجارت فردا|تاریخ=2018-10-27|بازبینی=2024-04-14|کد زبان=fa}}</ref><ref>{{یادکرد وب|عنوان=روزنامه تعادل - تشریح نهادگرایی در ایران - نهادگرایی؛ چراغ اقتصاد جنگ ۸ ساله|نشانی=https://www.taadolnewspaper.ir/fa/news/53655/%D9%86%D9%87%D8%A7%D8%AF%DA%AF%D8%B1%D8%A7%DB%8C%DB%8C-%DA%86%D8%B1%D8%A7%D8%BA-%D8%A7%D9%82%D8%AA%D8%B5%D8%A7%D8%AF-%D8%AC%D9%86%DA%AF-8-%D8%B3%D8%A7%D9%84%D9%87|وبگاه=fa|تاریخ=۱۳۹۵-۰۸-۰۳|بازبینی=2024-05-11|کد زبان=fa|نام=روزنامه|نام خانوادگی=تعادل}}</ref> برخی دیگر ضمن رد جدید بودن اندیشه اقتصادی جریان نهادگرایی در ایران، آن را عنوانی جدید برای طرفداران اقتصاد دولتی در ایران<ref name=":3">{{یادکرد وب|عنوان=لباس جدید برای طرفداران اقتصاد دولتی|نشانی=https://donya-e-eqtesad.com/بخش-باشگاه-اقتصاددانان-52/3972398-لباس-جدید-برای-طرفداران-اقتصاد-دولتی|وبگاه=روزنامه دنیای اقتصاد|تاریخ=2024-04-30|بازبینی=2024-04-30|کد زبان=fa}}</ref> یا لباس جدید چپ اقتصادی در ایران<ref>{{یادکرد وب|عنوان=چپ‌ها در لباس نهادگرا|نشانی=https://www.asriran.com/fa/news/4100/چپ‌ها-در-لباس-نهادگرا|وبگاه=fa|تاریخ=۱۳۸۵-۰۷-۰۶|بازبینی=2024-04-23|کد زبان=fa|نام=عصر|نام خانوادگی=ایران}}</ref><ref>{{یادکرد وب|عنوان=نهادگرایی لباس جدید چپ ایرانی|نشانی=https://donya-e-eqtesad.com/بخش-خبر-64/386501-نهادگرایی-لباس-جدید-چپ-ایرانی|وبگاه=روزنامه دنیای اقتصاد|تاریخ=2024-04-23|بازبینی=2024-04-23|کد زبان=fa}}</ref> یا جریان نئوچپ‌های اقتصادی در ایران دانسته‌اند.<ref>{{یادکرد وب|نشانی=https://iranwire.com/fa/features/27842/|عنوان=اقتصاد ایران و دیوار کوتاه «نوچپ‌ها»}}</ref> |
||
در اقتصاد سیاسی ایران بعد از دهه ۶۰ شمسی، انتخاب دولت‌ها برای شیوه حکمرانی اقتصادی عمدتاً بین دوگانه بازارگرایی و بر اساس مدیریت بازار آزاد یا بر اساس اندیشه‌های نهادگرایی ایرانی و ایجاد شبه بازارهای ساخته شده توسط نهادها (نابازار) بوده است.<ref>{{یادکرد وب|نشانی=https://www.irna.ir/news/83641401/نهادگرایی-اقتصادی-مروج-الگوی-توسعه-بومی-و-ملی|وبگاه=www.irna.ir|بازبینی=2024-04-30|عنوان= «نهادگرایی اقتصادی» مروج الگوی توسعه - دعوای دو طیف نهادگرا و اقتصاد بازار در اقتصاد ایران}}</ref><ref>{{یادکرد وب|عنوان=چرا روحانی چپ اقتصادی شد؟|نشانی=http://fararu.com/fa/news/380684/چرا-روحانی-چپ-اقتصادی-شد|وبگاه=fa|تاریخ=۱۳۹۷-۰۸-۲۷|بازبینی=2024-04-30|کد زبان=fa|نام=Fararu {{!}} فرارو {{!}} اخبار روز ایران و|نام خانوادگی=جهان}}</ref><ref>{{یادکرد وب|عنوان=کارزار نهادگرایی و اقتصاد آزاد ادامه دارد|نشانی=https://www.khabaronline.ir/news/812343/کارزار-نهادگرایی-و-اقتصاد-آزاد-ادامه-دارد|وبگاه=www.khabaronline.ir|تاریخ=2018-10-14|بازبینی=2024-04-30|کد زبان=fa}}</ref> |
|||
| ⚫ | |||
به سبب آن که عمده افراد شاخص پیرو گرایش اقتصاد نهادگرایی ایرانی در [[دانشگاه علامه طباطبائی|دانشگاه علامه طباطبایی]] تحصیل یا تدریس کرده بودند، این اقتصاددانان با عنوان ''طیف علامه'' شهرت یافتند. این گروه شامل نهادگرایان وابسته به احزاب چپ خارج نشین ایرانی نمیشود و از نظر گرایش سیاسی عمدتاً نزدیک به جناح اصلاح طلبان سنتی می‌باشند.<ref name=":2" /> در حال حاضر مؤسسه مطالعاتی «دین و اقتصاد»، وابسته به [[مصطفی عالی‌نسب]] و [[فرشاد مؤمنی]]، بخشی از این حلقه فکری را دور هم جمع کرده است.<ref>{{یادکرد وب|نشانی=https://www.irna.ir/news/83641401/%D9%86%D9%87%D8%A7%D8%AF%DA%AF%D8%B1%D8%A7%DB%8C%DB%8C-%D8%A7%D9%82%D8%AA%D8%B5%D8%A7%D8%AF%DB%8C-%D9%85%D8%B1%D9%88%D8%AC-%D8%A7%D9%84%DA%AF%D9%88%DB%8C-%D8%AA%D9%88%D8%B3%D8%B9%D9%87-%D8%A8%D9%88%D9%85%DB%8C-%D9%88-%D9%85%D9%84%DB%8C|وبگاه=www.irna.ir|بازبینی=2024-05-08|عنوان=«نهادگرایی اقتصادی» مروج الگوی توسعه بومی و ملی}}</ref> |
|||
| ⚫ | برخی از اقتصاددانان مثل موسی غنی نژاد معتقدند که تمایز [[نئوکلاسیک (ابهام‌زدایی)|نئوکلاسیک‌ها]] و نهادگرایان در دنیا اندک است و نهادگرایان ایرانی بیشتر در پی شریک شدن در قدرت هستند تا اصلاح اقتصادی. وی می‌گوید: «اینها می‌خواهند قدرت سیاسی را در دست بگیرند و حرف از نهادگرایی و حکمرانی خوب می‌زنند، خب بهتر است بروند حزب درست کنند و با شفافیت به دنبال قدرت باشند. البته اگر خواستند این کار را بکنند حتماً باید یک تئوری اقتصادی خوب داشته باشند چون حکمرانی خوب تئوری اقتصادی نیست.»<ref |
||
[[اقتصاد نهادگرایی]] در سطح دنیا یک [[اقتصاد دگراندیشانه|اقتصاد دگراندیشانه (Heterodox)]] به تحلیل‌های اقتصاد جریان اصلی یا نئوکلاسیک است که بر اثر نهادها در فرایند تحول اقتصادی تأکید دارد.<ref>{{یادکرد وب|عنوان=جدال پارادایم‌ها در اقتصاد|نشانی=https://donya-e-eqtesad.com/بخش-اندیشه-167/3955968-جدال-پارادایم-ها-در-اقتصاد|وبگاه=روزنامه دنیای اقتصاد|تاریخ=2024-05-06|بازبینی=2024-05-06|کد زبان=fa}}</ref> دو گونه یا گرایش نهادگرایی شامل نهادگرایی «سنتی» و [[اقتصاد نهادگرایی جدید|نهادگرایی «جدید»]] می‌باشد. نهادگرایی سنتی مخالف ساده‌سازی نهادها به سلیقه، تکنولوژی، یا ماهیت است (به [[مغالطه طبیعت‌گرایانه|مغالطهٔ ماهیت‌گرایانه]] نگاه کنید) اما [[اقتصاد نهادگرایی جدید]] که از اواخر قرن بیستم پدید آمد، پیشرفت‌های اخیر [[اقتصاد نئوکلاسیک]] را با نهادگرایی ادغام کرد. از زمان انتشار کتاب بنیان‌های حقوقی سرمایه‌داری در سال ۱۹۲۴ توسط جان کامونز، [[حقوق و اقتصاد]] به یکی از موضوعات عمدهٔ اقتصادی تبدیل شد. از آن زمان تاکنون، اختلاف نظرهای زیادی دربارهٔ نقش قانون (به عنوان یک نهاد رسمی) در [[رشد اقتصادی]] وجود داشته است. |
|||
| ⚫ | |||
| ⚫ | احسان خاندوزی در تشریح نهادگرایی می‌گوید: «نهادگرایی به مفهومی که زاییده شد از جمله رویکردهای اقتصادی است نه مکاتب (جریان) اقتصادی. در نتیجه شما نباید انتظار داشته باشید که نهادگرایی برای شما حرفی (هدفی) معارض (جریان اصلی) داشته یا رقیب مکتب سوسیالیسم یا سرمایه‌داری باشد. به همین دلیل نباید رویکرد نهادگرایی را رقیب یا هم‌عرض مکتب [[اقتصاد اسلامی]] دانست. همچنین نهادگرایی اولیه رویکردی است که از تحلیل رفتار عاملان اقتصادی در سطح خرد آغاز شد و این |
||
اگرچه زبان علمی گونه نهادگرایی ایرانی به گفته برخی تاکنون به صورت واضح تشریح نشده<ref name=":0"/> ولی از طریق مطالعه موردی می‌توان به مبانی فکری و نظری این گرایش از [[اقتصاد نهادگرایی]] دست یافت. |
|||
| ⚫ | به گفته وی: «این مسئله مطرح که«نهادگرایی لباس جریان [[سوسیالیسم در ایران|چپ ایرانی]]» |
||
== جریان‌شناسی == |
|||
| ⚫ | |||
نهادگرایان ایرانی یا حلقه علامه، محفل علمی اقتصاددانان نهادگرا در اقتصاد ایران است که جریانی از اقتصاد نهادگرایی هستند که منتقد اقتصاد بازار و حذف تصدی گری دولت و مداخله در بازارها می‌باشند. این جریان فکری معتقد است هرگونه اصلاح سیستمی در اقتصاد از درون نهادهای اجتماعی باید صورت بگیرد. برای سپردن اقتصاد به دست بازار نیز، ابتدا باید مقدمات نهادی آن (با هدف شکی‌گیری بازار کنترلی یا نابازار) شکل بگیرد. به همین منظور نقش دولت را نیز بسیار کلیدی ارزیابی میکنند. اما نه دولتی که چپ‌گراها می‌گویند؛ بلکه دولتی که نقش توسعه ای دارد و بازی ساز است تا بازیگر. |
|||
این طیف فکری به دو گروه سیاسی شناخته می‌شود که شامل چپی‌ها و [[سازمان مجاهدین خلق ایران|سازمان مجاهدینی خلقی‌های]] سابق و طیف نزدیک به [[میرحسین موسوی]]، [[فرشاد مؤمنی]]، عباس شاکری، [[محمد ستاری‌فر|محمد ستاری فر،]]<nowiki/>حسین راغفر و … را می‌توان نام برد. اما در میان گرایش سیاسی غیر [[اصلاح‌طلبی|اصلاح طلب]]، گونه دیگری از اقتصاددانان حضور دارند که افرادی همچون [[الیاس نادران]]، [[محمد خوش‌چهره|محمد خوش چهره]]، سبحانی، توکلی، دادگر و ایروانی از مشاهیر آن هستند.<ref name=":4">{{یادکرد وب|عنوان=تبارشناسی مردان اقتصادی نامزدها/ از حلقه نیاوران تا حلقه امام صادقی ها|نشانی=https://www.boursenews.ir/fa/news/97688|وبگاه=fa|تاریخ=۱۳۹۲-۰۳-۱۳|بازبینی=2024-05-06|کد زبان=fa|نام خانوادگی=https://www.boursenews.ir}}</ref> |
|||
بخشی از گرایش دوم این حلقه فکری که از میان اصولگراها بودند در مجلس توانستند نقش آفرینی بیشتری داشته باشند. از جمله این افراد [[الیاس نادران]] است که نماینده مجلس شورای اسلامی از دور هفتم یا یازدهم و رئیس کمسیون اصل ۴۴ قانون اساسی در این مجلس بود که باید او را ترمز تندروی اصولگرایان راست‌گرای اقتصادی در ماجرای خصوصی‌سازی و اصلاح اصل ۴۴ قانون اساسی ایران دانست و در آن زمان این اقتصاددان نهادگرا مانع شد تا قرائت راست‌گراهای تندرو اقتصادی در اتاق بازرگانی بر قانون گذاری حاکم شود. [[احمد توکلی]]، نماینده ادوار مختلف مجلس که از همین طیف است، در ماجرای تصویب [[هدفمندسازی یارانه‌ها در ایران|قانون هدفمندسازی یارانه‌ها]] در ایران از نمایندگان شاخصی بود که مانع حذف یارانه کالایی در یک مرحله از اقتصاد ایران و شوک درمانی برای آزادسازی اقتصاد شد. با طولانی شدن بازه زمانی اجرای قانون هدفمندسازی یارانه‌ها، مرحله دوم و سوم [[هدفمندسازی یارانه‌ها در ایران|هدفمندسازی]] هیچگاه اجرا نشد. دیگر نماینده مجلس از این طیف [[حسن سبحانی]] بود که در مجلس هفتم مهمترین مخالف افزایش قیمت بنزین سپردن تعیین نرخ بهره صرفاً به بانک مرکزی بود.<ref name=":4" /> |
|||
=== نهادگرایی ایرانی، الگوی حکمرانی اقتصادی === |
|||
اگرچه افرادی نزدیک به جریان نهادگرایی، مثل [[مصطفی عالی‌نسب|مصطفی عالی نسب]]، سکان داران مدیریت اقتصادی ایران در دهه اول بعد از انقلاب و دوران [[جنگ ایران و عراق|جنگ تحمیلی]] بودند، ولی الگوی اقتصادی دولت‌های ایران در دهه ۶۰ نهادگرایی نبوده است. اقتصاد نهادگرایی ایرانی به عنوان یک جریان اقتصادی، همزمان با روی کار آمدن دولت اصلاح طلب [[سید محمد خاتمی|محمد خاتمی]] در اقتصاد سیاسی ایران اوج گرفت. با پیروزی وی در انتخابات ریاست جمهوری سال ۱۳۷۶ که به باور برخی داغ شدن فضای انتقاد از سیاست‌های اقتصادی دولت‌های هاشمی رفسنجانی در آن بی تأثیر نبود، خاتمی در کنار شعار توسعه سیاسی ناگزیر از تلاش برای تغییر رویکرد اقتصادی دولت شد. بر این اساس، خاتمی دست به کار تدوین طرح جدیدی برای ساماندهی اقتصادی کشور شد؛ طرحی که با هدایت اقتصاددانان نهادگرا تلاش داشت تا با رد نسخه‌های اقتصادی دوران سازندگی، الگوی رشد و توسعه بومی و ملی جدیدی در چارچوب نگاه نظریه نهادگرایی (با ترکیب نظریات اقتصادی جریان اصلی و مارکسیسم) خلق کند. اما اختلاف‌های رخ داده میان دیدگاه طیف علامه (به عنوان پایگاه اصلی نهادگرایان) و برخی از اقتصاددانان دانشگاه شهید بهشتی همچون [[محسن نوربخش]] (نزدیک به طیف سازندگی و اقتصاد بازار آزاد) که با وجود پایان دولت [[اکبر هاشمی رفسنجانی|هاشمی]] از سوی خاتمی نیز مورد وثوق بودند، در عمل اجرای این طرح آشفته به لحاظ رویکردی را زمین گیر کرد.<ref name=":6">{{یادکرد وب|نشانی=https://www.irna.ir/news/83641401/%D9%86%D9%87%D8%A7%D8%AF%DA%AF%D8%B1%D8%A7%DB%8C%DB%8C-%D8%A7%D9%82%D8%AA%D8%B5%D8%A7%D8%AF%DB%8C-%D9%85%D8%B1%D9%88%D8%AC-%D8%A7%D9%84%DA%AF%D9%88%DB%8C-%D8%AA%D9%88%D8%B3%D8%B9%D9%87-%D8%A8%D9%88%D9%85%DB%8C-%D9%88-%D9%85%D9%84%DB%8C|وبگاه=www.irna.ir|بازبینی=2024-05-08|عنوان=«نهادگرایی اقتصادی» مروج الگوی توسعه بومی و ملی}}</ref><ref>{{یادکرد وب|عنوان=اقتصاد ایران روی انگشت کدام شخص کابینه می‌چرخد؟|نشانی=http://www.javanonline.ir/fa/news/620016|وبگاه=fa|تاریخ=۱۳۹۲-۰۸-۱۵|بازبینی=2024-05-06|کد زبان=fa|نام خانوادگی=جوان‌آنلاین}}</ref> |
|||
در دور دوم دولت محمد خاتمی، [[حسین نمازی]] وزیر اقتصاد دور دور دوم دولت [[سید محمد خاتمی|محمد خاتمی]] شد که بعد از مدتی استعفا داد. در این دوره ستاری فر و سایر همکاران از این حلقه فکری، متولی تدوین [[برنامه‌های توسعه ایران|برنامه چهارم توسعه ایران]] شدند. همچنین در [[ریاست‌جمهوری حسن روحانی|دولت حسن روحانی]] حضور اقتصاددانان نهادگرا در تیم اقتصادی دولت چشمگیر بود، به طوری که اقتصاددانان نهادگرایی مثل [[علی طیب‌نیا|علی طیب نیا]] در سمت وزیر اقتصاد و [[محمدباقر نوبخت|محمد باقر نوبخت]] در سمت معاون رئیس‌جمهور و رئیس [[سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی کشور]]، عضو تیم اقتصادی این دولت بودند.<ref>{{یادکرد وب|عنوان=اقتصاد ایران روی انگشت کدام شخص کابینه می‌چرخد؟|نشانی=http://www.javanonline.ir/fa/news/620016|وبگاه=fa|تاریخ=۱۳۹۲-۰۸-۱۵|بازبینی=2024-05-06|کد زبان=fa|نام خانوادگی=جوان‌آنلاین}}</ref> در دور دوم دولت حسن روحانی، برخی رسانه‌ها از چرخش سیاست اقتصادی دولت متناسب با شرایط به سمت نهادگرایی خبر دادند و آن را فاصله گرفتن دولت از اقتصاد آزاد تعبیر کردند.<ref>{{یادکرد وب|عنوان=آیا سیاست‌های اقتصادی روحانی به چپ چرخیده است؟|نشانی=https://www.eghtesadnews.com/بخش-سایر-رسانه-ها-61/251313-آیا-سیاست-های-اقتصادی-روحانی-به-چپ-چرخیده-است|وبگاه=اقتصادنیوز|تاریخ=2018-11-18|بازبینی=2024-05-06|کد زبان=fa}}</ref> |
|||
== مبانی فکری جریان نهادگرایی ایرانی == |
|||
دیدگاه‌های متفاوتی در مورد چیستی اندیشه جریان نهادگرایی ایران از جانب طرفداران و منتقدان آن مطرح شده است. نهادگرایی به صورت کلی ابزار کارایی برای تحلیل وقایع اقتصاد و رویدادها در بلندمدت است.<ref name=":0"/> در بین موافقان و مخالفان نهادگرایی ایرانی، سنت قدرتمند نهادگرایی در دانشگاه‌های جهان و بینش امثال وبلن، [[رونالد کوز|کوز]] و [[داگلاس نورث|نورث]] مورد توجه است و ارزشمند دانسته می‌شود. [[داگلاس نورث]] می‌گوید زمانی که او در تحلیل بلندمدت با فرض‌های نظریه نئوکلاسیک به مشکل برخورد، نهادها را وارد تحلیل کرد و نشان داد که چگونه می‌توان اثر نهادها به عنوان قواعد بازی را به کار بست.<ref name=":3" /> اما جریان نهادگرایی ایرانی دارای تفاوت‌های در مبانی و رویکرد است که این مشخصه‌های رویکردی به صورت زیر می‌باشند: |
|||
=== مخالفت با اقتصاد بازار === |
|||
انتقاد نظریه اقتصاد نهادگرایی از اقتصاد آزاد یا نئوکلاسیک در این چارچوب است که اقتصاد نئوکلاسیک به نهادها کم توجهی کرده است، نه این که خود اقتصاد نئوکلاسیک غلط باشد. بنابراین اقتصاددانان نهادگرا در جهان چارچوب بازار رقابتی را می‌پذیرند،<ref name=":5" /> ولی به گفته برخی منتقدان جریان نهادگرایی ایرانی، آنها با گلچین کردن برخی مضمون‌ها با اندیشه [[اقتصاد بازار]] به مبارزه برمی‌خیزند و توجیه برای [[مداخله دولت در امور اقتصادی|مداخله دولت در اقتصاد]] باز میکنند. ترجیع‌بند بسیاری از پیشنهادهای آنان عبارت «'''اصطلاحات نهادی'''» است؛ این مفهومی کلی و با ابهام است که روشن نیست برای تحقق آن به‌طور دقیق چه باید کرد. نتیجه این مفاهیم مبهم این بوده است که چپ ایرانی خیلی کاری نداشت نهادگرایی چیست، ولی زیر لوای آن همان حرف‌های سابق را تکرار می‌کرد.<ref name=":3"/> |
|||
مخالفت با اندیشه اقتصاد بازار در نوشته‌ها و تحلیل‌های رهبران اقتصاد نهادگرایی ایرانی مشهود است. به عنوان مثال [[فرشاد مومنی]] در تحلیل سیاست‌های اقتصادی دولت‌ها در دهه ۶۰ شمسی در ایران که اقتصاد را به سمت یک الگوی شبه مارکسی از اقتصاد می‌برد و در توصیف افراد مخالف این سیاست‌ها که بعضا خواهان احترام به [[مالکیت خصوصی]] و برقرار اقتصاد بازار آزاد بودند چنین می‌گوید: «جدی ترین منتقدان سیاست های اقتصادی دوران جنگ را رباخواران، سوداگران و دلالان تشکیل می دادند و بزرگترین حامیان آن، تولید کنندگان بودند؛ اما در طی ۲۵ سال گذشته که اقتصاد ما هموراه با فراز و نشیب همراه بوده برعکس این مسئله صادق شده است.»<ref>{{یادکرد وب|عنوان=پارادایم توسعه عالی‌نسب "معنویت بنیاد" بود/ پیوند مؤثر اخلاق و اقتصاد در زندگی عالی‌نسب|نشانی=https://www.mehrnews.com/news/2085432/پارادایم-توسعه-عالی-نسب-معنویت-بنیاد-بود-پیوند-موثر-اخلاق|وبگاه=خبرگزاری مهر {{!}} اخبار ایران و جهان {{!}} Mehr News Agency|تاریخ=2013-06-28|بازبینی=2024-04-14|کد زبان=fa}}</ref> |
|||
=== نقد ادعای جهانشمولی اقتصاد متعارف === |
|||
| ⚫ | به گفته [[سید احسان خاندوزی|احسان خاندوزی]]، اقتصاددان و استاد دانشگاه ایرانی، از مهمترین وجوه انتقادی جریان نهادگرایی، نقد فرض‌ها و روش‌های علم اقتصاد جدید و ادعای جهانشمولی آن است. این در حالی است که تأکید و تکیه بر کرسی تفکر و مدیریت علمی جدید از نقاط قوت و وجوه کلیدی جریان اقتصاد متعارف جدید در دنیا به‌شمار می‌رود (که باعث سازگاریش با شرایط و جهانشمولی می‌شود).<ref>{{Cite journal|last=خاندوزی|first=احسان|date=2004-08-22|title=جریان‌شناسی اندیشه اقتصادی در ایران امروز|url=https://rahbord.csr.ir/article_124033.html|journal=فصلنامه علمی راهبرد|language=fa|volume=12|issue=2|issn=1028-3102}}</ref> |
||
=== ناآشنا بودن زبان علمی نهادگرایی ایرانی === |
|||
برای آنکه جریان اقتصاددانان نهادگرای ایرانی بتوانند مدعی باشند که شاخه جدیدی از علم اقتصاد ایجاد کرده‌اند که پیش از این نبوده است، باید شاخص‌های عینی علمی و جهانی داشته باشد که قابل عرضه و سنجش باشد. نهادگرایان ایرانی باید بتوانند نشان دهند که می‌توانند با ابزارهای علمی مسائل اقتصادی موجود را حل کنند. با این وجود تاکنون مقالاتی علمی در نشریات معتبر از این گروه چاپ نشده تا مبانی علمی این رویکرد برای پاسخ به مسائل اقتصادی را تشریح نماید.<ref name=":0"/> دقت کنید که زبان علم، زبان شفافیت است. مسئله این نیست که چه موضوعی را مطرح می‌شود، مسئله این است که با چه زبانی و چه ابزاری مطرح می‌شود. به گفته حسین عباسی، اقتصاددان و استاد [[دانشگاه مریلند، کالج پارک|دانشگاه مریلند]]، یک اقتصاددان می‌تواند مقالات مهم اقتصاد نهادگرایی با مدل‌های ساده و پیچیده، با نتایج نظری یا تجربی، مانند مقالات داگلاس نورث و بقیه چهره‌های شاخصی که با این ابزار مقاله نوشته‌اند را بخواند و درک کند، اما به گفته او با زبان غیر علمی که طیف نهادگرایی ایرانی استفاده میکنند هیچ‌گونه احساس آشنایی نمی‌کند. نتیجه این نیست که احتمال بدهم اینها مسائلی مطرح میکنند که آنقدر سطح بالایی دارد که شاید نسل‌های بعد بفهمند، احتمال بیشتر این است که دارند حرف غیرعلمی و بی‌پایه می‌زنند، به زبان روز دنیا آشنا نیستند و تصورات خودشان را در قالبی مطرح میکنند که تنها خودشان و دوروبری‌هایشان بفهمند.<ref name=":0"/> |
|||
=== میل به قدرت سیاسی === |
|||
نظریه نهادگرایی بیش از آنکه در علوم سیاسی مطرح باشد، نظریه‌ای است که ریشه در علم اقتصاد دارد، با این وجود کارکردهای این نظریه همزمان می‌تواند هم در حوزه سیاست و هم اقتصاد کارایی داشته باشد، چرا اساس نگاه این نظریه، تجزیه و تحلیل و چگونگی فعالیت نهادهاست.<ref>{{یادکرد وب|عنوان=روش‌شناسی نظریه نهادگرایان / رضا صادقیان {{!}} پایگاه خبری تحلیلی انصاف نیوز|نشانی=https://ensafnews.com/10611/%d8%b1%d9%88%d8%b4%e2%80%8c%d8%b4%d9%86%d8%a7%d8%b3%db%8c-%d9%86%d8%b8%d8%b1%db%8c%d9%87-%d9%86%d9%87%d8%a7%d8%af%da%af%d8%b1%d8%a7%db%8c%d8%a7%d9%86-%d8%b1%d8%b6%d8%a7-%d8%b5%d8%a7%d8%af%d9%82/|وبگاه=انصاف نیوز|تاریخ=2014-06-30|بازبینی=2024-05-07|کد زبان=fa-IR}}</ref> |
|||
| ⚫ | برخی از اقتصاددانان مثل [[موسی غنی‌نژاد|موسی غنی نژاد]] معتقدند که تمایز [[نئوکلاسیک (ابهام‌زدایی)|نئوکلاسیک‌ها]] و نهادگرایان در دنیا اندک است و نهادگرایان ایرانی بیشتر در پی شریک شدن در قدرت هستند تا اصلاح اقتصادی. وی می‌گوید: «اینها می‌خواهند قدرت سیاسی را در دست بگیرند و حرف از نهادگرایی و حکمرانی خوب می‌زنند، خب بهتر است بروند [[حزب]] درست کنند و با شفافیت به دنبال قدرت باشند. البته اگر خواستند این کار را بکنند حتماً باید یک تئوری اقتصادی خوب داشته باشند چون حکمرانی خوب تئوری اقتصادی نیست.»<ref name=":2"/> |
||
| ⚫ | |||
| ⚫ | از آن جمله می‌توان به سخنان [[سید احسان خاندوزی|احسان خاندوزی]]، اقتصاددان و استاد دانشگاه ایرانی در تشریح نهادگرایی می‌گوید: «نهادگرایی به مفهومی که زاییده شد از جمله رویکردهای اقتصادی است نه مکاتب (جریان) اقتصادی. در نتیجه شما نباید انتظار داشته باشید که نهادگرایی برای شما حرفی (هدفی) معارض (جریان اصلی) داشته یا رقیب مکتب سوسیالیسم یا سرمایه‌داری باشد. به همین دلیل نباید رویکرد نهادگرایی را رقیب یا هم‌عرض مکتب [[اقتصاد اسلامی]] دانست. همچنین نهادگرایی اولیه رویکردی است که از تحلیل رفتار عاملان اقتصادی در سطح خرد آغاز شد و این نکتهای است که در ایران چندان به رسمیت شناخته نمیشود؛ به دلیل اینکه نهادگرایی را نخستین‌بار کسانی بیان کردند که دغدغه‌های توسعهای داشتند و توسعه جدیترین محملِ مناقشات هنجاری در درون دانش اقتصاد است. البته در نهادگرایی جدید، به ویژه شاخه داگلاس نورث، آموزههای مرتبط با سطح توسعه بسیار تقویت شده و امروز نهادگرایی در مسیر توسعه، دیدگاه‌های جدی دارد.»<ref name=":1">{{یادکرد وب|عنوان=نهاد گرایی رویکرد یا مکتب؟|نشانی=https://madreseeqtesad.ir/1564/نهاد-گرایی-رویکرد-یا-مکتب؟/|وبگاه=madreseeqtesad.ir|بازبینی=2024-04-29}}</ref> |
||
| ⚫ | به گفته وی: «این مسئله مطرح که «نهادگرایی لباس جریان [[سوسیالیسم در ایران|چپ ایرانی]] است» به این خاطر (مطرح شده) است که برخی افراد داعیه دار نهادگرایی در کشور بودند که در دهه ۱۳۶۰ و اوایل ۱۳۷۰ با ادبیات دیگری (اقتصاد مارکسی) منتقد رویکرد نئوکلاسیک بودند، اما نکته مهم این است که دفاع امروز آنها از نهادگرایی به این معنی نیست که آنها صرفاً از ادبیات جدیدی برای تکرار سخنان گذشته خودشان استفاده میکنند، بلکه اصلاحات و تغییرات بسیاری در موضع گیریهای ایشان مشهود است. از سوی دیگر به دلیل اینکه نهادگرایی در خاستگاه خود، بیش از تمایل به سوسیالیسم، از مکتب تاریخی آلمان متأثر بود، با گذشت زمان بسیاری از اقتصاددان‌های جریان متعارف هم علاقهمند شدند از دستاوردهای نظری آن به عنوان مکمل استفاده کنند، به گونه‌ای که اکنون در دانشکده اقتصاد دانشگاه شریف، که به نوعی محفل اقتصاددان‌های نئولیبرال و نئوکلاسیک به‌شمار می‌آید، به شدت از دستاوردهای نهادگرایی استفاده میکنند.<ref name=":1"/> |
||
| ⚫ | |||
== اقتصاددانان جریان نهادگرایی ایرانی == |
|||
مؤسسه «دین و اقتصاد» و مؤسسه «پژوهش‌های اقتصاد و مدیریت» از پایگاه‌های اصلی جریان نهادگرایی ایرانی هستند. اقتصاددانان این جریان بدین شرح هستند:<ref>{{یادکرد وب|نشانی=https://www.irna.ir/news/83641401/نهادگرایی-اقتصادی-مروج-الگوی-توسعه-بومی-و-ملی|وبگاه=www.irna.ir|بازبینی=2024-05-05}}</ref> |
|||
=== [[فرشاد مؤمنی]] === |
|||
اقتصاددان نهادگرا و عضو هیئت علمی دانشکده اقتصاد دانشگاه اقتصاد دانشگاه علامه طباطبایی است و مهمترین اثر وی «بحران در علم اقتصاد و اقتصاد ایران» نام دارد. او از اقتصاددانان با زاویه شدید با بازارگرایان، هدفمندی یارانه‌ها و بازار آزاد ارز است. |
|||
=== [[محمد ستاری‌فر]] === |
|||
از اقتصاددان نهادگراست که فعال سیاسی [[اصلاح‌طلبی در ایران|اصلاح طلب]] و عضو [[دفتر سیاسی]] [[جبهه مشارکت ایران اسلامی]]، معاون و قائم مقام [[سازمان برنامه و بودجه]] در [[دولت چهارم جمهوری اسلامی ایران|کابینهٔ دوم میرحسین موسوی]]، رئیس [[سازمان تأمین اجتماعی ایران|سازمان تأمین اجتماعی]] بین سال‌های ۱۳۷۶ تا ۱۳۸۰، [[معاون رئیس‌جمهور ایران|معاون رئیس‌جمهور]] و رئیس [[سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی]] در [[دولت خاتمی]] بین سال‌های ۱۳۸۰ تا ۱۳۸۳ بود. وی استاد [[دانشکده اقتصاد دانشگاه علامه طباطبایی]] است. ستاری‌فر از طراحان تشکیل [[وزارت رفاه و تأمین اجتماعی ایران#اهداف و برنامه‌ها|وزارتخانه رفاه و تأمین اجتماعی]]، از [[بنیاد باران#مؤسسان بنیاد|مؤسسان بنیاد باران]] و از اعضای [[شورای ملی صلح#اعضا|شورای ملی صلح]] و همچنین از [[حامیان حسن روحانی در انتخابات ریاست‌جمهوری ۱۳۹۲#حامیان اقتصادی|حامیان اقتصادی حسن روحانی در انتخابات ریاست‌جمهوری سال ۱۳۹۲]] بوده است. |
|||
=== ابراهیم رزاقی === |
|||
او اقتصاددان نهادگرا و عضو هیئت علمی دانشگاه تهران است. از تالیفات او «زمینه‌های استیلای رویکرد خصوصی‌سازی در اقتصاد ایران» (۱۳۸۰)، «نقدی بر خصوصی‌سازی ایران» (۱۳۷۶)، «الگوی مصرف و تهاجم فرهنگی» (۱۳۷۴)، «تعاون و نقش آن در توسعه ملی» (۱۳۸۲)، «نفت و سلطه» (۱۳۸۸) از آثار اوست. از رزاقی سال گذشته کتاب‌های «اقتصاد ایران زمین» و «مدیریت خانواده و هزینه‌ها» منتشر شد.<ref>{{یادکرد وب|عنوان=معرفی|نشانی=https://moghavematy.ir/account.php?teacher=6|وبگاه=moghavematy.ir|بازبینی=2024-05-05}}</ref> |
|||
=== [[حسین راغفر]] === |
|||
حسین راغفر (متولد سال ۱۳۳۲) اقتصاددان نهادگرا و پژوهشگر حوزهٔ فقر و عدالت اقتصادی است. او سال‌ها است در [[دانشگاه الزهرا]] دروس مختلف اقتصادی تدریس می‌کند و عضو هیئت علمی این دانشگاه است. از تالیفات او ترجمه کتاب راهبردهای توسعه اقتصادی، اثر کیت گریفین می‌باشد.<ref>{{یادکرد وب|عنوان=حسین راغفر|نشانی=https://www.eghtesadonline.com/journalist/1039|وبگاه=اقتصاد آنلاین|بازبینی=2024-05-05|کد زبان=fa}}</ref> |
|||
=== [[محسن رنانی]] === |
|||
او عضو هیئت علمی گروه اقتصاد دانشگاه اصفهان است. او بیش از ۱۵ عنوان کتاب به‌طور مستقل یا مشترک تألیف کرده است. دو کتاب ایشان به عنوان کتاب سال دانشگاهی برگزیده شده است. معروفترین اثر او «بازار یا نابازار؟» است. کتاب مهم دیگر او با نام «چرخه‌های افول اخلاق و اقتصاد» پس از دو سال انتظار برای مجوز چاپ، در بهار ۱۳۹۰ روانه بازار شد. وی در مصاحبه با دوماهنامه چشم‌انداز ایران گفته در حوزه اقتصاد، دیدگاه‌های اقتصاد نهادگرای جدید را بیشتر می‌پسندد و معتقد است در آینده نه چندان دور این مکتب به نظریه مسلط در اقتصاد تبدیل خواهد شد. اما در حوزه سیاست با دیدگاه هایک موافق است و در حوزه نظریه اجتماعی نیز علاقهمند و مبلغ نظریه سرمایه اجتماعی است.<ref>{{یادکرد وب|عنوان=در مورد محسن رنانی در ویکی تابناک بیشتر بخوانید|نشانی=https://www.tabnak.ir/fa/tags/12026/1/محسن-رنانی|وبگاه=www.tabnak.ir|بازبینی=2024-05-05}}</ref> |
|||
== جستارهای وابسته == |
== جستارهای وابسته == |
||
* [https://www.irna.ir/news/83641401/%D9%86%D9%87%D8%A7%D8%AF%DA%AF%D8%B1%D8%A7%DB%8C%DB%8C-%D8%A7%D9%82%D8%AA%D8%B5%D8%A7%D8%AF%DB%8C-%D9%85%D8%B1%D9%88%D8%AC-%D8%A7%D9%84%DA%AF%D9%88%DB%8C-%D8%AA%D9%88%D8%B3%D8%B9%D9%87-%D8%A8%D9%88%D9%85%DB%8C-%D9%88-%D9%85%D9%84%DB%8C «نهادگرایی اقتصادی» مروج الگوی توسعه بومی و ملی] |
|||
* [[اقتصاد نهادگرایی]] |
|||
* [https://jppolicy.ut.ac.ir/article_77612.html سیاستگذاری اقتصادی نهادگرا در ایران؛ رهیافت‌ها، فرآیندها و چالش‌ها] |
|||
* [[اقتصاد نهادگرایی جدید]] |
|||
* [https://ecoiran.com/%D8%A8%D8%AE%D8%B4-%DA%86%D9%87%D8%B1%D9%87-%D8%B1%D9%88%D8%B2-188/15460-%D8%A7%D9%82%D8%AA%D8%B5%D8%A7%D8%AF%D8%AF%D8%A7%D9%86-%D9%85%D8%AD%D8%B1%D8%B1-%D9%BE%D8%A7%DB%8C%D8%A7%D9%86-%D8%B3%DA%A9%D9%88%D8%AA-%D9%86%D9%87%D8%A7%D8%AF%DA%AF%D8%B1%D8%A7%DB%8C%D8%A7%D9%86-%D8%AC%D8%AF%DB%8C%D8%AF-%D8%A7%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D9%86 اقتصاددان محرر؛ پایان سکوت نهادگرایان جدید ایران؟] |
|||
* [[:رده:اقتصاددانان نهادگرایی| اقتصاددانان نهادگرا]] (رده) |
|||
* [https://civilica.com/doc/807337/ نهاد گرایی و توسعه سیاسی دولت های اصلاحات در سال های 1376 - 1384] |
|||
* [https://erd.um.ac.ir/article_26182.html دلالت های اقتصاد نهادگرای جدید برای تجویز دولت مطلوب در الگوی اسلامی-ایرانی پیشرفت] |
|||
* [https://www.taadolnewspaper.ir/fa/news/53655/%D9%86%D9%87%D8%A7%D8%AF%DA%AF%D8%B1%D8%A7%DB%8C%DB%8C-%DA%86%D8%B1%D8%A7%D8%BA-%D8%A7%D9%82%D8%AA%D8%B5%D8%A7%D8%AF-%D8%AC%D9%86%DA%AF-8-%D8%B3%D8%A7%D9%84%D9%87 روزنامه تعادل - تشریح نهادگرایی در ایران - نهادگرایی؛ چراغ اقتصاد جنگ ۸ ساله] |
|||
* [[محسن رنانی]] |
* [[محسن رنانی]] |
||
* [[فرشاد مؤمنی]] |
* [[فرشاد مؤمنی]] |
||
| ⚫ | |||
{{پانویس|۲|چپ‌چین=بله}} |
|||
== منابع == |
== منابع == |
||
| ⚫ | |||
: |
|||
{{اقتصاد خرد}} |
{{اقتصاد خرد}} |
||
{{اقتصاد نهادگرایی}} |
{{اقتصاد نهادگرایی}} |
||
| خط ۳۴: | خط ۹۱: | ||
[[رده:تاریخ اصول و اندیشه‌های اقتصادی]] |
[[رده:تاریخ اصول و اندیشه‌های اقتصادی]] |
||
[[رده:تورستن وبلن]] |
[[رده:تورستن وبلن]] |
||
[[رده:اقتصاد ایران]] |
|||
[[رده:مکتب‌های اقتصادی]] |
|||
[[رده:اقتصاد سیاسی]] |
|||
نسخهٔ کنونی تا ۱۷ مهٔ ۲۰۲۴، ساعت ۲۲:۰۵
این صفحه مطابق سیاست حذف ویکی‌پدیا برای حذف در نظر گرفته شدهاست. لطفاً اندیشه‌های خود را دربارهٔ این موضوع در نظرخواهی مربوط به این صفحه، که در صفحهٔ نظرخواهیهای برای حذف، قرار دارد، به اشتراک بگذارید. در ویرایش آزاد هستید، ولی صفحه نباید خالی شود و این آگاهسازی تا زمانی که بحث بسته شود نباید حذف شود. برای اطلاعات بیشتر، به ویژه دربارهٔ ادغام یا انتقال صفحه در مدت بحث، راهنمای حذف را بخوانید. |
| بخشی از یک مجموعه درباره |
| علم اقتصاد |
|---|
اقتصاد نهادگرایی در ایران (یا اقتصاد نهادگرایی ایرانی) گرایشی از مکتب اقتصاد نهادگرایی است که توسط برخی اقتصاددانان نهادگرای ایرانی به عنوان یک رویکرد در تحلیل‌های بلند مدت اقتصادی یا توسط برخی دیگر در به عنوان یک مکتب و الگوی بومی حکمرانی اقتصادی مطرح شده و از وجه تمایز‌های این جریان فکری اقتصادی، مقابله با اندیشه اقتصاد بازار و مکانیزم بازار در اقتصاد و میل به قدرت سیاسی است.[۱][۲][۳] برخی از اقتصاددانان رویکرد و مبانی نظری این گرایش را خارج از چارچوب نهادگرایی مرسوم در دنیا و زبان علمی مختص به آن دانسته‌اند[۴][۵][۶] برخی دیگر ضمن رد جدید بودن اندیشه اقتصادی جریان نهادگرایی در ایران، آن را عنوانی جدید برای طرفداران اقتصاد دولتی در ایران[۱] یا لباس جدید چپ اقتصادی در ایران[۷][۸] یا جریان نئوچپ‌های اقتصادی در ایران دانسته‌اند.[۹]
در اقتصاد سیاسی ایران بعد از دهه ۶۰ شمسی، انتخاب دولت‌ها برای شیوه حکمرانی اقتصادی عمدتاً بین دوگانه بازارگرایی و بر اساس مدیریت بازار آزاد یا بر اساس اندیشه‌های نهادگرایی ایرانی و ایجاد شبه بازارهای ساخته شده توسط نهادها (نابازار) بوده است.[۱۰][۱۱][۱۲]
به سبب آن که عمده افراد شاخص پیرو گرایش اقتصاد نهادگرایی ایرانی در دانشگاه علامه طباطبایی تحصیل یا تدریس کرده بودند، این اقتصاددانان با عنوان طیف علامه شهرت یافتند. این گروه شامل نهادگرایان وابسته به احزاب چپ خارج نشین ایرانی نمیشود و از نظر گرایش سیاسی عمدتاً نزدیک به جناح اصلاح طلبان سنتی می‌باشند.[۳] در حال حاضر مؤسسه مطالعاتی «دین و اقتصاد»، وابسته به مصطفی عالی‌نسب و فرشاد مؤمنی، بخشی از این حلقه فکری را دور هم جمع کرده است.[۱۳]
اقتصاد نهادگرایی در سطح دنیا یک اقتصاد دگراندیشانه (Heterodox) به تحلیل‌های اقتصاد جریان اصلی یا نئوکلاسیک است که بر اثر نهادها در فرایند تحول اقتصادی تأکید دارد.[۱۴] دو گونه یا گرایش نهادگرایی شامل نهادگرایی «سنتی» و نهادگرایی «جدید» می‌باشد. نهادگرایی سنتی مخالف ساده‌سازی نهادها به سلیقه، تکنولوژی، یا ماهیت است (به مغالطهٔ ماهیت‌گرایانه نگاه کنید) اما اقتصاد نهادگرایی جدید که از اواخر قرن بیستم پدید آمد، پیشرفت‌های اخیر اقتصاد نئوکلاسیک را با نهادگرایی ادغام کرد. از زمان انتشار کتاب بنیان‌های حقوقی سرمایه‌داری در سال ۱۹۲۴ توسط جان کامونز، حقوق و اقتصاد به یکی از موضوعات عمدهٔ اقتصادی تبدیل شد. از آن زمان تاکنون، اختلاف نظرهای زیادی دربارهٔ نقش قانون (به عنوان یک نهاد رسمی) در رشد اقتصادی وجود داشته است.
اگرچه زبان علمی گونه نهادگرایی ایرانی به گفته برخی تاکنون به صورت واضح تشریح نشده[۵] ولی از طریق مطالعه موردی می‌توان به مبانی فکری و نظری این گرایش از اقتصاد نهادگرایی دست یافت.
جریان‌شناسی[ویرایش]
نهادگرایان ایرانی یا حلقه علامه، محفل علمی اقتصاددانان نهادگرا در اقتصاد ایران است که جریانی از اقتصاد نهادگرایی هستند که منتقد اقتصاد بازار و حذف تصدی گری دولت و مداخله در بازارها می‌باشند. این جریان فکری معتقد است هرگونه اصلاح سیستمی در اقتصاد از درون نهادهای اجتماعی باید صورت بگیرد. برای سپردن اقتصاد به دست بازار نیز، ابتدا باید مقدمات نهادی آن (با هدف شکی‌گیری بازار کنترلی یا نابازار) شکل بگیرد. به همین منظور نقش دولت را نیز بسیار کلیدی ارزیابی میکنند. اما نه دولتی که چپ‌گراها می‌گویند؛ بلکه دولتی که نقش توسعه ای دارد و بازی ساز است تا بازیگر.
این طیف فکری به دو گروه سیاسی شناخته می‌شود که شامل چپی‌ها و سازمان مجاهدینی خلقی‌های سابق و طیف نزدیک به میرحسین موسوی، فرشاد مؤمنی، عباس شاکری، محمد ستاری فر،حسین راغفر و … را می‌توان نام برد. اما در میان گرایش سیاسی غیر اصلاح طلب، گونه دیگری از اقتصاددانان حضور دارند که افرادی همچون الیاس نادران، محمد خوش چهره، سبحانی، توکلی، دادگر و ایروانی از مشاهیر آن هستند.[۱۵]
بخشی از گرایش دوم این حلقه فکری که از میان اصولگراها بودند در مجلس توانستند نقش آفرینی بیشتری داشته باشند. از جمله این افراد الیاس نادران است که نماینده مجلس شورای اسلامی از دور هفتم یا یازدهم و رئیس کمسیون اصل ۴۴ قانون اساسی در این مجلس بود که باید او را ترمز تندروی اصولگرایان راست‌گرای اقتصادی در ماجرای خصوصی‌سازی و اصلاح اصل ۴۴ قانون اساسی ایران دانست و در آن زمان این اقتصاددان نهادگرا مانع شد تا قرائت راست‌گراهای تندرو اقتصادی در اتاق بازرگانی بر قانون گذاری حاکم شود. احمد توکلی، نماینده ادوار مختلف مجلس که از همین طیف است، در ماجرای تصویب قانون هدفمندسازی یارانه‌ها در ایران از نمایندگان شاخصی بود که مانع حذف یارانه کالایی در یک مرحله از اقتصاد ایران و شوک درمانی برای آزادسازی اقتصاد شد. با طولانی شدن بازه زمانی اجرای قانون هدفمندسازی یارانه‌ها، مرحله دوم و سوم هدفمندسازی هیچگاه اجرا نشد. دیگر نماینده مجلس از این طیف حسن سبحانی بود که در مجلس هفتم مهمترین مخالف افزایش قیمت بنزین سپردن تعیین نرخ بهره صرفاً به بانک مرکزی بود.[۱۵]
نهادگرایی ایرانی، الگوی حکمرانی اقتصادی[ویرایش]
اگرچه افرادی نزدیک به جریان نهادگرایی، مثل مصطفی عالی نسب، سکان داران مدیریت اقتصادی ایران در دهه اول بعد از انقلاب و دوران جنگ تحمیلی بودند، ولی الگوی اقتصادی دولت‌های ایران در دهه ۶۰ نهادگرایی نبوده است. اقتصاد نهادگرایی ایرانی به عنوان یک جریان اقتصادی، همزمان با روی کار آمدن دولت اصلاح طلب محمد خاتمی در اقتصاد سیاسی ایران اوج گرفت. با پیروزی وی در انتخابات ریاست جمهوری سال ۱۳۷۶ که به باور برخی داغ شدن فضای انتقاد از سیاست‌های اقتصادی دولت‌های هاشمی رفسنجانی در آن بی تأثیر نبود، خاتمی در کنار شعار توسعه سیاسی ناگزیر از تلاش برای تغییر رویکرد اقتصادی دولت شد. بر این اساس، خاتمی دست به کار تدوین طرح جدیدی برای ساماندهی اقتصادی کشور شد؛ طرحی که با هدایت اقتصاددانان نهادگرا تلاش داشت تا با رد نسخه‌های اقتصادی دوران سازندگی، الگوی رشد و توسعه بومی و ملی جدیدی در چارچوب نگاه نظریه نهادگرایی (با ترکیب نظریات اقتصادی جریان اصلی و مارکسیسم) خلق کند. اما اختلاف‌های رخ داده میان دیدگاه طیف علامه (به عنوان پایگاه اصلی نهادگرایان) و برخی از اقتصاددانان دانشگاه شهید بهشتی همچون محسن نوربخش (نزدیک به طیف سازندگی و اقتصاد بازار آزاد) که با وجود پایان دولت هاشمی از سوی خاتمی نیز مورد وثوق بودند، در عمل اجرای این طرح آشفته به لحاظ رویکردی را زمین گیر کرد.[۲][۱۶]
در دور دوم دولت محمد خاتمی، حسین نمازی وزیر اقتصاد دور دور دوم دولت محمد خاتمی شد که بعد از مدتی استعفا داد. در این دوره ستاری فر و سایر همکاران از این حلقه فکری، متولی تدوین برنامه چهارم توسعه ایران شدند. همچنین در دولت حسن روحانی حضور اقتصاددانان نهادگرا در تیم اقتصادی دولت چشمگیر بود، به طوری که اقتصاددانان نهادگرایی مثل علی طیب نیا در سمت وزیر اقتصاد و محمد باقر نوبخت در سمت معاون رئیس‌جمهور و رئیس سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی کشور، عضو تیم اقتصادی این دولت بودند.[۱۷] در دور دوم دولت حسن روحانی، برخی رسانه‌ها از چرخش سیاست اقتصادی دولت متناسب با شرایط به سمت نهادگرایی خبر دادند و آن را فاصله گرفتن دولت از اقتصاد آزاد تعبیر کردند.[۱۸]
مبانی فکری جریان نهادگرایی ایرانی[ویرایش]
دیدگاه‌های متفاوتی در مورد چیستی اندیشه جریان نهادگرایی ایران از جانب طرفداران و منتقدان آن مطرح شده است. نهادگرایی به صورت کلی ابزار کارایی برای تحلیل وقایع اقتصاد و رویدادها در بلندمدت است.[۵] در بین موافقان و مخالفان نهادگرایی ایرانی، سنت قدرتمند نهادگرایی در دانشگاه‌های جهان و بینش امثال وبلن، کوز و نورث مورد توجه است و ارزشمند دانسته می‌شود. داگلاس نورث می‌گوید زمانی که او در تحلیل بلندمدت با فرض‌های نظریه نئوکلاسیک به مشکل برخورد، نهادها را وارد تحلیل کرد و نشان داد که چگونه می‌توان اثر نهادها به عنوان قواعد بازی را به کار بست.[۱] اما جریان نهادگرایی ایرانی دارای تفاوت‌های در مبانی و رویکرد است که این مشخصه‌های رویکردی به صورت زیر می‌باشند:
مخالفت با اقتصاد بازار[ویرایش]
انتقاد نظریه اقتصاد نهادگرایی از اقتصاد آزاد یا نئوکلاسیک در این چارچوب است که اقتصاد نئوکلاسیک به نهادها کم توجهی کرده است، نه این که خود اقتصاد نئوکلاسیک غلط باشد. بنابراین اقتصاددانان نهادگرا در جهان چارچوب بازار رقابتی را می‌پذیرند،[۴] ولی به گفته برخی منتقدان جریان نهادگرایی ایرانی، آنها با گلچین کردن برخی مضمون‌ها با اندیشه اقتصاد بازار به مبارزه برمی‌خیزند و توجیه برای مداخله دولت در اقتصاد باز میکنند. ترجیع‌بند بسیاری از پیشنهادهای آنان عبارت «اصطلاحات نهادی» است؛ این مفهومی کلی و با ابهام است که روشن نیست برای تحقق آن به‌طور دقیق چه باید کرد. نتیجه این مفاهیم مبهم این بوده است که چپ ایرانی خیلی کاری نداشت نهادگرایی چیست، ولی زیر لوای آن همان حرف‌های سابق را تکرار می‌کرد.[۱]
مخالفت با اندیشه اقتصاد بازار در نوشته‌ها و تحلیل‌های رهبران اقتصاد نهادگرایی ایرانی مشهود است. به عنوان مثال فرشاد مومنی در تحلیل سیاست‌های اقتصادی دولت‌ها در دهه ۶۰ شمسی در ایران که اقتصاد را به سمت یک الگوی شبه مارکسی از اقتصاد می‌برد و در توصیف افراد مخالف این سیاست‌ها که بعضا خواهان احترام به مالکیت خصوصی و برقرار اقتصاد بازار آزاد بودند چنین می‌گوید: «جدی ترین منتقدان سیاست های اقتصادی دوران جنگ را رباخواران، سوداگران و دلالان تشکیل می دادند و بزرگترین حامیان آن، تولید کنندگان بودند؛ اما در طی ۲۵ سال گذشته که اقتصاد ما هموراه با فراز و نشیب همراه بوده برعکس این مسئله صادق شده است.»[۱۹]
نقد ادعای جهانشمولی اقتصاد متعارف[ویرایش]
به گفته احسان خاندوزی، اقتصاددان و استاد دانشگاه ایرانی، از مهمترین وجوه انتقادی جریان نهادگرایی، نقد فرض‌ها و روش‌های علم اقتصاد جدید و ادعای جهانشمولی آن است. این در حالی است که تأکید و تکیه بر کرسی تفکر و مدیریت علمی جدید از نقاط قوت و وجوه کلیدی جریان اقتصاد متعارف جدید در دنیا به‌شمار می‌رود (که باعث سازگاریش با شرایط و جهانشمولی می‌شود).[۲۰]
ناآشنا بودن زبان علمی نهادگرایی ایرانی[ویرایش]
برای آنکه جریان اقتصاددانان نهادگرای ایرانی بتوانند مدعی باشند که شاخه جدیدی از علم اقتصاد ایجاد کرده‌اند که پیش از این نبوده است، باید شاخص‌های عینی علمی و جهانی داشته باشد که قابل عرضه و سنجش باشد. نهادگرایان ایرانی باید بتوانند نشان دهند که می‌توانند با ابزارهای علمی مسائل اقتصادی موجود را حل کنند. با این وجود تاکنون مقالاتی علمی در نشریات معتبر از این گروه چاپ نشده تا مبانی علمی این رویکرد برای پاسخ به مسائل اقتصادی را تشریح نماید.[۵] دقت کنید که زبان علم، زبان شفافیت است. مسئله این نیست که چه موضوعی را مطرح می‌شود، مسئله این است که با چه زبانی و چه ابزاری مطرح می‌شود. به گفته حسین عباسی، اقتصاددان و استاد دانشگاه مریلند، یک اقتصاددان می‌تواند مقالات مهم اقتصاد نهادگرایی با مدل‌های ساده و پیچیده، با نتایج نظری یا تجربی، مانند مقالات داگلاس نورث و بقیه چهره‌های شاخصی که با این ابزار مقاله نوشته‌اند را بخواند و درک کند، اما به گفته او با زبان غیر علمی که طیف نهادگرایی ایرانی استفاده میکنند هیچ‌گونه احساس آشنایی نمی‌کند. نتیجه این نیست که احتمال بدهم اینها مسائلی مطرح میکنند که آنقدر سطح بالایی دارد که شاید نسل‌های بعد بفهمند، احتمال بیشتر این است که دارند حرف غیرعلمی و بی‌پایه می‌زنند، به زبان روز دنیا آشنا نیستند و تصورات خودشان را در قالبی مطرح میکنند که تنها خودشان و دوروبری‌هایشان بفهمند.[۵]
میل به قدرت سیاسی[ویرایش]
نظریه نهادگرایی بیش از آنکه در علوم سیاسی مطرح باشد، نظریه‌ای است که ریشه در علم اقتصاد دارد، با این وجود کارکردهای این نظریه همزمان می‌تواند هم در حوزه سیاست و هم اقتصاد کارایی داشته باشد، چرا اساس نگاه این نظریه، تجزیه و تحلیل و چگونگی فعالیت نهادهاست.[۲۱]
برخی از اقتصاددانان مثل موسی غنی نژاد معتقدند که تمایز نئوکلاسیک‌ها و نهادگرایان در دنیا اندک است و نهادگرایان ایرانی بیشتر در پی شریک شدن در قدرت هستند تا اصلاح اقتصادی. وی می‌گوید: «اینها می‌خواهند قدرت سیاسی را در دست بگیرند و حرف از نهادگرایی و حکمرانی خوب می‌زنند، خب بهتر است بروند حزب درست کنند و با شفافیت به دنبال قدرت باشند. البته اگر خواستند این کار را بکنند حتماً باید یک تئوری اقتصادی خوب داشته باشند چون حکمرانی خوب تئوری اقتصادی نیست.»[۳]
نهادگرایی، یک رویکرد یا جریان اقتصادی[ویرایش]
از آن جمله می‌توان به سخنان احسان خاندوزی، اقتصاددان و استاد دانشگاه ایرانی در تشریح نهادگرایی می‌گوید: «نهادگرایی به مفهومی که زاییده شد از جمله رویکردهای اقتصادی است نه مکاتب (جریان) اقتصادی. در نتیجه شما نباید انتظار داشته باشید که نهادگرایی برای شما حرفی (هدفی) معارض (جریان اصلی) داشته یا رقیب مکتب سوسیالیسم یا سرمایه‌داری باشد. به همین دلیل نباید رویکرد نهادگرایی را رقیب یا هم‌عرض مکتب اقتصاد اسلامی دانست. همچنین نهادگرایی اولیه رویکردی است که از تحلیل رفتار عاملان اقتصادی در سطح خرد آغاز شد و این نکتهای است که در ایران چندان به رسمیت شناخته نمیشود؛ به دلیل اینکه نهادگرایی را نخستین‌بار کسانی بیان کردند که دغدغه‌های توسعهای داشتند و توسعه جدیترین محملِ مناقشات هنجاری در درون دانش اقتصاد است. البته در نهادگرایی جدید، به ویژه شاخه داگلاس نورث، آموزههای مرتبط با سطح توسعه بسیار تقویت شده و امروز نهادگرایی در مسیر توسعه، دیدگاه‌های جدی دارد.»[۲۲]
به گفته وی: «این مسئله مطرح که «نهادگرایی لباس جریان چپ ایرانی است» به این خاطر (مطرح شده) است که برخی افراد داعیه دار نهادگرایی در کشور بودند که در دهه ۱۳۶۰ و اوایل ۱۳۷۰ با ادبیات دیگری (اقتصاد مارکسی) منتقد رویکرد نئوکلاسیک بودند، اما نکته مهم این است که دفاع امروز آنها از نهادگرایی به این معنی نیست که آنها صرفاً از ادبیات جدیدی برای تکرار سخنان گذشته خودشان استفاده میکنند، بلکه اصلاحات و تغییرات بسیاری در موضع گیریهای ایشان مشهود است. از سوی دیگر به دلیل اینکه نهادگرایی در خاستگاه خود، بیش از تمایل به سوسیالیسم، از مکتب تاریخی آلمان متأثر بود، با گذشت زمان بسیاری از اقتصاددان‌های جریان متعارف هم علاقهمند شدند از دستاوردهای نظری آن به عنوان مکمل استفاده کنند، به گونه‌ای که اکنون در دانشکده اقتصاد دانشگاه شریف، که به نوعی محفل اقتصاددان‌های نئولیبرال و نئوکلاسیک به‌شمار می‌آید، به شدت از دستاوردهای نهادگرایی استفاده میکنند.[۲۲]
از صاحب نظران مشهور این جریان در ایران فرشاد مؤمنی، محمد ستاری‌فر، حسین عظیمی، حسین راغفر، محمد جواد ایروانی و محسن رنانی می‌باشند.
اقتصاددانان جریان نهادگرایی ایرانی[ویرایش]
مؤسسه «دین و اقتصاد» و مؤسسه «پژوهش‌های اقتصاد و مدیریت» از پایگاه‌های اصلی جریان نهادگرایی ایرانی هستند. اقتصاددانان این جریان بدین شرح هستند:[۲۳]
فرشاد مؤمنی[ویرایش]
اقتصاددان نهادگرا و عضو هیئت علمی دانشکده اقتصاد دانشگاه اقتصاد دانشگاه علامه طباطبایی است و مهمترین اثر وی «بحران در علم اقتصاد و اقتصاد ایران» نام دارد. او از اقتصاددانان با زاویه شدید با بازارگرایان، هدفمندی یارانه‌ها و بازار آزاد ارز است.
محمد ستاری‌فر[ویرایش]
از اقتصاددان نهادگراست که فعال سیاسی اصلاح طلب و عضو دفتر سیاسی جبهه مشارکت ایران اسلامی، معاون و قائم مقام سازمان برنامه و بودجه در کابینهٔ دوم میرحسین موسوی، رئیس سازمان تأمین اجتماعی بین سال‌های ۱۳۷۶ تا ۱۳۸۰، معاون رئیس‌جمهور و رئیس سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی در دولت خاتمی بین سال‌های ۱۳۸۰ تا ۱۳۸۳ بود. وی استاد دانشکده اقتصاد دانشگاه علامه طباطبایی است. ستاری‌فر از طراحان تشکیل وزارتخانه رفاه و تأمین اجتماعی، از مؤسسان بنیاد باران و از اعضای شورای ملی صلح و همچنین از حامیان اقتصادی حسن روحانی در انتخابات ریاست‌جمهوری سال ۱۳۹۲ بوده است.
ابراهیم رزاقی[ویرایش]
او اقتصاددان نهادگرا و عضو هیئت علمی دانشگاه تهران است. از تالیفات او «زمینه‌های استیلای رویکرد خصوصی‌سازی در اقتصاد ایران» (۱۳۸۰)، «نقدی بر خصوصی‌سازی ایران» (۱۳۷۶)، «الگوی مصرف و تهاجم فرهنگی» (۱۳۷۴)، «تعاون و نقش آن در توسعه ملی» (۱۳۸۲)، «نفت و سلطه» (۱۳۸۸) از آثار اوست. از رزاقی سال گذشته کتاب‌های «اقتصاد ایران زمین» و «مدیریت خانواده و هزینه‌ها» منتشر شد.[۲۴]
حسین راغفر[ویرایش]
حسین راغفر (متولد سال ۱۳۳۲) اقتصاددان نهادگرا و پژوهشگر حوزهٔ فقر و عدالت اقتصادی است. او سال‌ها است در دانشگاه الزهرا دروس مختلف اقتصادی تدریس می‌کند و عضو هیئت علمی این دانشگاه است. از تالیفات او ترجمه کتاب راهبردهای توسعه اقتصادی، اثر کیت گریفین می‌باشد.[۲۵]
محسن رنانی[ویرایش]
او عضو هیئت علمی گروه اقتصاد دانشگاه اصفهان است. او بیش از ۱۵ عنوان کتاب به‌طور مستقل یا مشترک تألیف کرده است. دو کتاب ایشان به عنوان کتاب سال دانشگاهی برگزیده شده است. معروفترین اثر او «بازار یا نابازار؟» است. کتاب مهم دیگر او با نام «چرخه‌های افول اخلاق و اقتصاد» پس از دو سال انتظار برای مجوز چاپ، در بهار ۱۳۹۰ روانه بازار شد. وی در مصاحبه با دوماهنامه چشم‌انداز ایران گفته در حوزه اقتصاد، دیدگاه‌های اقتصاد نهادگرای جدید را بیشتر می‌پسندد و معتقد است در آینده نه چندان دور این مکتب به نظریه مسلط در اقتصاد تبدیل خواهد شد. اما در حوزه سیاست با دیدگاه هایک موافق است و در حوزه نظریه اجتماعی نیز علاقهمند و مبلغ نظریه سرمایه اجتماعی است.[۲۶]
جستارهای وابسته[ویرایش]
- «نهادگرایی اقتصادی» مروج الگوی توسعه بومی و ملی
- سیاستگذاری اقتصادی نهادگرا در ایران؛ رهیافت‌ها، فرآیندها و چالش‌ها
- اقتصاددان محرر؛ پایان سکوت نهادگرایان جدید ایران؟
- نهاد گرایی و توسعه سیاسی دولت های اصلاحات در سال های 1376 - 1384
- دلالت های اقتصاد نهادگرای جدید برای تجویز دولت مطلوب در الگوی اسلامی-ایرانی پیشرفت
- روزنامه تعادل - تشریح نهادگرایی در ایران - نهادگرایی؛ چراغ اقتصاد جنگ ۸ ساله
- محسن رنانی
- فرشاد مؤمنی
منابع[ویرایش]
- ↑ ۱٫۰ ۱٫۱ ۱٫۲ ۱٫۳ «لباس جدید برای طرفداران اقتصاد دولتی». روزنامه دنیای اقتصاد. ۲۰۲۴-۰۴-۳۰. دریافت‌شده در ۲۰۲۴-۰۴-۳۰.
- ↑ ۲٫۰ ۲٫۱ ««نهادگرایی اقتصادی» مروج الگوی توسعه بومی و ملی». www.irna.ir. دریافت‌شده در ۲۰۲۴-۰۵-۰۸.
- ↑ ۳٫۰ ۳٫۱ ۳٫۲ «نهادگرایی علیه آزادیخواهی، حمله مهرنامه به نهادگرایان». جماران نیوز. ۱۳۹۲-۱۱-۱۶.
- ↑ ۴٫۰ ۴٫۱ «نسخه ایرانی متفاوت با اصل است، نهادگرایی لباس جدید چپ ایرانی». دنیای اقتصاد. ۱۳۸۵-۰۷-۰۳.
- ↑ ۵٫۰ ۵٫۱ ۵٫۲ ۵٫۳ ۵٫۴ «نقش مار می‌کشند - ابزار و اندیشه نهادگرایی در دنیا و زبان ناآشنای جریان نهادگرای داخل ایران». هفته نامه تجارت فردا. ۲۰۱۸-۱۰-۲۷. دریافت‌شده در ۲۰۲۴-۰۴-۱۴.
- ↑ تعادل، روزنامه (۱۳۹۵-۰۸-۰۳). «روزنامه تعادل - تشریح نهادگرایی در ایران - نهادگرایی؛ چراغ اقتصاد جنگ ۸ ساله». fa. دریافت‌شده در ۲۰۲۴-۰۵-۱۱.
- ↑ ایران، عصر (۱۳۸۵-۰۷-۰۶). «چپ‌ها در لباس نهادگرا». fa. دریافت‌شده در ۲۰۲۴-۰۴-۲۳.
- ↑ «نهادگرایی لباس جدید چپ ایرانی». روزنامه دنیای اقتصاد. ۲۰۲۴-۰۴-۲۳. دریافت‌شده در ۲۰۲۴-۰۴-۲۳.
- ↑ «اقتصاد ایران و دیوار کوتاه «نوچپ‌ها»».
- ↑ ««نهادگرایی اقتصادی» مروج الگوی توسعه - دعوای دو طیف نهادگرا و اقتصاد بازار در اقتصاد ایران». www.irna.ir. دریافت‌شده در ۲۰۲۴-۰۴-۳۰.
- ↑ جهان، Fararu | فرارو | اخبار روز ایران و (۱۳۹۷-۰۸-۲۷). «چرا روحانی چپ اقتصادی شد؟». fa. دریافت‌شده در ۲۰۲۴-۰۴-۳۰.
- ↑ «کارزار نهادگرایی و اقتصاد آزاد ادامه دارد». www.khabaronline.ir. ۲۰۱۸-۱۰-۱۴. دریافت‌شده در ۲۰۲۴-۰۴-۳۰.
- ↑ ««نهادگرایی اقتصادی» مروج الگوی توسعه بومی و ملی». www.irna.ir. دریافت‌شده در ۲۰۲۴-۰۵-۰۸.
- ↑ «جدال پارادایم‌ها در اقتصاد». روزنامه دنیای اقتصاد. ۲۰۲۴-۰۵-۰۶. دریافت‌شده در ۲۰۲۴-۰۵-۰۶.
- ↑ ۱۵٫۰ ۱۵٫۱ https://www.boursenews.ir (۱۳۹۲-۰۳-۱۳). «تبارشناسی مردان اقتصادی نامزدها/ از حلقه نیاوران تا حلقه امام صادقی ها». fa. دریافت‌شده در ۲۰۲۴-۰۵-۰۶.
- ↑ جوان‌آنلاین (۱۳۹۲-۰۸-۱۵). «اقتصاد ایران روی انگشت کدام شخص کابینه می‌چرخد؟». fa. دریافت‌شده در ۲۰۲۴-۰۵-۰۶.
- ↑ جوان‌آنلاین (۱۳۹۲-۰۸-۱۵). «اقتصاد ایران روی انگشت کدام شخص کابینه می‌چرخد؟». fa. دریافت‌شده در ۲۰۲۴-۰۵-۰۶.
- ↑ «آیا سیاست‌های اقتصادی روحانی به چپ چرخیده است؟». اقتصادنیوز. ۲۰۱۸-۱۱-۱۸. دریافت‌شده در ۲۰۲۴-۰۵-۰۶.
- ↑ «پارادایم توسعه عالی‌نسب "معنویت بنیاد" بود/ پیوند مؤثر اخلاق و اقتصاد در زندگی عالی‌نسب». خبرگزاری مهر | اخبار ایران و جهان | Mehr News Agency. ۲۰۱۳-۰۶-۲۸. دریافت‌شده در ۲۰۲۴-۰۴-۱۴.
- ↑ خاندوزی, احسان (2004-08-22). "جریان‌شناسی اندیشه اقتصادی در ایران امروز". فصلنامه علمی راهبرد. 12 (2). ISSN 1028-3102.
- ↑ «روش‌شناسی نظریه نهادگرایان / رضا صادقیان | پایگاه خبری تحلیلی انصاف نیوز». انصاف نیوز. ۲۰۱۴-۰۶-۳۰. دریافت‌شده در ۲۰۲۴-۰۵-۰۷.
- ↑ ۲۲٫۰ ۲۲٫۱ «نهاد گرایی رویکرد یا مکتب؟». madreseeqtesad.ir. دریافت‌شده در ۲۰۲۴-۰۴-۲۹.
- ↑ www.irna.ir https://www.irna.ir/news/83641401/نهادگرایی-اقتصادی-مروج-الگوی-توسعه-بومی-و-ملی. دریافت‌شده در ۲۰۲۴-۰۵-۰۵. پارامتر
|عنوان= یا |title=ناموجود یا خالی (کمک) - ↑ «معرفی». moghavematy.ir. دریافت‌شده در ۲۰۲۴-۰۵-۰۵.
- ↑ «حسین راغفر». اقتصاد آنلاین. دریافت‌شده در ۲۰۲۴-۰۵-۰۵.
- ↑ «در مورد محسن رنانی در ویکی تابناک بیشتر بخوانید». www.tabnak.ir. دریافت‌شده در ۲۰۲۴-۰۵-۰۵.