زری خوشکام

زری خوشکام
خوشکام در سال ۱۳۹۳
زادهٔ	۱۵ اردیبهشت ۱۳۲۴ اصفهان، ایران
درگذشت	۲۸ اردیبهشت ۱۴۰۳ (۷۹ سال)
دیگر نام‌ها	زهرا حاتمی
تحصیلات	دیپلم فارغ‌التحصیل سازمان ملی باله
پیشه	بازیگر
سال‌های فعالیت	تلویزیون از ۱۳۵۴ سینما از ۱۳۵۰
همسر(ها)	علی حاتمی (ا. ۱۳۵۰)
فرزندان	لیلا حاتمی
خویشاوندان	علی مصفا (داماد)

زری خوشکام (۱۵ اردیبهشت ۱۳۲۴ – ۲۸ اردیبهشت ۱۴۰۳) که با نام زهرا حاتمی نیز در محافل سینمایی شناخته می‌شود، بازیگر ایرانی بود. او همسر فیلم‌ساز علی حاتمی و مادر لیلا حاتمی بود.

عمدهٔ فعالیت‌های سینمایی او به دو سال آغازین فعالیتش در سینما در سال‌های ۱۳۵۰ و ۱۳۵۱ بازمی‌گردد. در این سال‌ها او گرچه در فیلم‌هایی همچون آدمک ساختهٔ خسرو هریتاش، تپلی ساختهٔ رضا میرلوحی و خواستگار ساختهٔ حاتمی ایفای نقش کرد؛ اما در مجموع با توجه به شرایط سینمای ایران، معرف شخصیت‌های بی‌پروا و اغواگر بود. کاراکتر سینمایی او پس از ازدواجش با حاتمی دگرگون شد و از آن پس حضور او در سینما کمرنگ گردید. پس از انقلاب ۱۳۵۷، او ۳۰ سال ممنوع‌کار شد و سپس با نام زهرا حاتمی تنها در معدود آثاری حاضر شد که به نوعی با همسر و خانواده‌اش در ارتباط بودند.

زندگی و حرفه

سال‌های نخست

زری خوشکام ۱۵ اردیبهشت ۱۳۲۴ در اصفهان به دنیا آمد. او تحصیلات خود را در تهران و لندن گذراند و یک دوره چهارساله باله را نیز در سازمان باله ملی ایران به اتمام رسانید. اشتیاق و علاقهٔ او نسبت به کارهای هنری نخست پای او را به رقص باز کرد و پس از آن در سال ۱۳۵۰ و در ۲۴ سالگی جذب سینما گردید.

شروع فعالیت سینمایی وی با فیلم آدمک ساخته خسرو هریتاش بود؛ اما با فیلم کلبه‌ای آن سوی رودخانه به کارگردانی و فیلمبرداری احمد شیرازی و تهیه‌کنندگی محمدعلی جعفری به سینما معرفی شد. در این فیلم که در سال ۱۳۵۰ ساخته و اکران شد، زری نقش دختری به نام فرانک را ایفا می‌کرد که پس از جدایی از پسر محبوبش، بیژن، توسط یک رانندهٔ کامیون به نام حسین گابی به زندگی بازگردانده می‌شد. نقش مردهای مقابل او را در این فیلم ناصر ملک‌مطیعی و همایون بهادران ایفا می‌کردند. شرکت وی در این فیلم و درخشش او که با صحنه‌های برهنه‌اش هم بی‌ارتباط نبود، توجه بسیاری از سینماگران ایرانی را به سمت او جلب کرد. در واقع، استعداد او در بازیگری (که بعدها منتقدینی چون علیرضا نوری‌زاده او را از با استعدادترین بازیگران زن سینمای ایران خواندند) در کنار زیبایی و بی‌پروایی در پذیرش نقش‌های برهنگی و سکسی، انبوه پیشنهادها را برای بازی در فیلم‌های فارسی به جانبش روان کرد و بدین ترتیب در همان نخستین سال‌های فعالیتش در سینمای ایران علاوه بر شرکت در تعداد زیادی فیلم، بازی در برابر اغلب ستارگان مرد و جوان اول‌های فیلمفارسی را تجربه کرد: از جمله بازی نقش‌های مقابل ناصر ملک‌مطیعی در فیلم کلبه‌ای آنسوی رودخانه، محمدعلی فردین و ایرج رستمی در فیلم مرد هزار لبخند ساخته سیامک یاسمی در ۱۳۵۰ بهروز وثوقی و بهمن مفید در رشید ساخته پرویز نوری در ۱۳۵۰، سعید راد و محمدعلی جعفری در فیلم الکلی ساخته محمدعلی جعفری در ۱۳۵۰، و ایرج قادری در فیلم توبه ساخته اسماعیل پورسعید در ۱۳۵۱. وی در این سال‌ها همچنین در فیلم‌های هنری متفاوت و موسوم به موج نوی سینمای ایران نظیر آدمک ساخته خسرو هریتاش در ۱۳۵۰، تپلی ساخته رضا میرلوحی در ۱۳۵۱ بر پایهٔ موش‌ها و آدم‌ها نوشته جان اشتاینبک و خواستگار ساخته علی حاتمی در ۱۳۵۱ نیز ظاهر شد.

ازدواج با علی حاتمی

علی حاتمی و زری خوشکام بر جلد اطلاعات هفتگی

خوشکام همراه با علی حاتمی و دخترشان لیلا حاتمی

خوشکام در آبان ۱۳۵۰ با علی حاتمی ازدواج کرد. پس از این ازدواج، برای مدتی حدود سه ماه رسانه‌ها خبری از زری خوشکام و علی حاتمی نداشتند تا اینکه سه ماه بعد و در بهمن ۱۳۵۰، علی حاتمی طی مصاحبه‌ای با مجلهٔ اطلاعات هفتگی (شماره ۱۵۷۲) خبر ازدواج خویش با زری خوشکام را تأیید کرد.

حاتمی در این گفتگوی تلفنی به خبرنگار اطلاعات هفتگی گفت:

«سکوت سه‌ماههٔ من به‌خاطر ازدواج با زری است که ازاین‌پس در کارهایم شریک خواهد بود. به‌زودی کارم را شروع می‌کنم و کارهای جدیدم ازاین‌پس از فرم فانتزی بیرون خواهد بود و سناریوهایی را که نوشته‌ام بر روال تازه می‌باشد که باز در سینمای فارسی کار تازه‌ای خواهد بود…»

وی همچنین تلویحاً از تغییر رویهٔ زری خوشکام و دوری او از نقش‌هایی شبیه نقشهای گذشته‌اش خبر داد و گفت:

«... در فیلم‌های جدیدم زری نقش ستاره زن را به عهده خواهد داشت و کاراکتر او از این پس با گذشته‌اش فرق می‌کند. تهیه فیلم جدیدم که «خواستگار» نام دارد، از چند روز پیش شروع کرده‌ام. نیمی از سرمایه این فیلم به عهده من است و زری هم نقش اول آن را به عهده دارد…»

زری خوشکام پس از تولد نخستین و تنها فرزندشان لیلا حاتمی در ۹ مهر ماه ۱۳۵۱ عملاً از سینما کنار کشید و تا قبل از انقلاب تنها در یک نقش یعنی نقش عزت‌الدوله همسر امیرکبیر در مجموعه تلویزیونی سلطان صاحبقران (۱۳۵۴) به کارگردانی همسرش ظاهر شد.

پس از انقلاب

پس از انقلاب ۱۳۵۷، زری خوشکام با توجه به شرایط کشور به ناچار هویت تازه‌ای را برای خود برگزید و بدین ترتیب با توجه به نام خانوادگی همسرش نامش را به زهرا حاتمی تغییر داد. در همین ارتباط بصیر نصیبی طی مقاله‌ای پیرامون تأثیرات انقلاب اسلامی بر زندگی هنرپیشگان زن قبل از انقلاب که در تاریخ ۲۰ نوامبر ۲۰۰۶ در زاربروکن آلمان و در حاشیهٔ گفتگوی شهره آغداشلو با بی‌بی‌سی تحریر کرده بود، نوشت:

«... انقلاب باعث شد که زنان هنرپیشه اگر شوهر داشتند زیر نام همسرشان مخفی شوند و مثلاً زری خوشکام بازیگر بی پروای سینمای حرفه‌ای ایران، به خانم زهرا حاتمی ی خانه‌دار مبدل شود، تا کمیته‌ها دست از سرش برداشتند!...»

در سال‌های بعد از انقلاب بازی در برخی قسمت‌های مجموعه تلویزیونی هزاردستان از معدود بازی‌های او در سال‌های بعد از انقلاب بود. در این سریال وی نقش آمینه اقدس، عروس نورچشمی خان مظفر (با بازی عزت‌الله انتظامی) را ایفا می‌نمود که خان مظفر برای پیدا کردن قطعه‌ای از جواهرات گمشدهٔ او، زمین و زمان را به هم می‌دوزد. اما بخش‌هایی از بازی او به هنگام پخش حذف شدند و در نهایت هم‌زمان با موج ممنوعیت کار بازیگران قبل از انقلاب، به صورت رسمی ممنوع‌الکار شد. بعدها و در سال ۱۳۷۸ واروژ کریم‌مسیحی با مونتاژ مجدد قسمت‌هایی از سریال هزاردستان فیلمی به نام «تهران روزگار نو» پدیدآورد که بازی زهرا حاتمی را هم دربر می‌گرفت.

البته قرار بر این بود که زری خوشکام (زهرا حاتمی) باز هم در ساخته‌های همسرش ظاهر شود، اما علی حاتمی سرانجام پس از ۲۵ سال زندگی مشترک زناشویی با وی در آذر ماه سال ۱۳۷۵ در اثر سرطان درگذشت. در همین سال تنها دختر آنها، لیلا حاتمی که پس از ایفای نقش‌های کوتاه در فیلم‌های پدرش برای تحصیلات عالی به لوزان سوئیس رفته بود، به خاطر بیماری پدر به ایران بازگشت و ضمن بازی در فیلم لیلا ساختهٔ داریوش مهرجویی، با هنرپیشهٔ مقابل خود در این فیلم، یعنی علی مصفا ازدواج کرد. علی مصفا، از طرف پدر فرزند مظاهر مصفا شاعر و ادیب و استاد دانشگاه به حساب و مادر او امیربانو کریمی دختر استاد سید کریم امیری فیروزکوهی از شاعران و ادیبان ایرانی است.

در سال ۱۳۷۶ پس از اینکه ساخت فیلم جهان پهلوان تختی به دلیل مرگ علی حاتمی ناتمام ماند، بهروز افخمی با کسب اجازه از زری خوشکام ساخت آن را بر عهده گرفت و در مدت کوتاهی فیلمی ساخت که خود زری خوشکام نیز در صحنه‌هایی از آن ظاهر شده بود. عده‌ای از منتقدان این فیلم را یک همشهری کین ایرانی به‌شمار آوردند و ایفای نقش افتخاری و کوتاه زری خوشکام با عنوان زهرا حاتمی در آن اولین حضور او در یک فیلم سینمائی بعد از انقلاب و در نقش خودش محسوب می‌شد. در این فیلم برخی دیگر از دوستان و نزدیکان و همکاران علی حاتمی همچون محمود کلاری نیز به صورت افتخاری حضور داشتند. علاوه بر همکاری با بهروز افخمی، زری خوشکام در این سال‌ها با کارگردانان دیگری نیز به صورت افتخاری همکاری‌هایی داشت که از آن جمله باید به فیلم سینمایی عشق+۲ ساخته رضا کریمی که در تیتراژ آن از زهرا حاتمی تشکر شده است، اشاره کرد.

بعد از گذشت سال‌ها، اولین تجربهٔ جدی زری خوشکام در سینمای بعد از انقلاب که باز هم با عنوان زهرا حاتمی صورت گرفت، بازی در فیلم سینمائی سیمای زنی در دوردست، به کارگردانی دامادش علی مصفا در سال ۱۳۸۲ بود، که به داستان زندگی مرد مهندس پا به سن گذاشته‌ای که از همسر و پسرش جدا شده و تنها زندگی می‌کرد، می‌پرداخت و زری خوشکام در آن نقش خوانندهٔ افغان به نام خورشید را بر عهده داشت. ایفای نقش اول این فیلم بر عهده دختر او، لیلا بود.

به جز این قبیل فعالیت‌ها، در سال‌های اخیر چندین بار نام زهرا حاتمی به دلایل دیگر نیز از مطبوعات و رسانه‌ها شنیده شده است. از جمله در سال ۱۳۸۶ هنگامی که محمدمهدی دادگو تهیه‌کنندهٔ سینما اعلام کرد که قصد دارد با تدوین مجدد بخش‌هایی از سریال سلطان صاحبقران، دو فیلم مستقل با عنوان امیرکبیر و میرزارضای کرمانی از آن پدید بیاورد، زهرا حاتمی به این خبر واکنش نشان داد و مخالفت خود را با چنین اقدامی اعلام نمود. همچنین در همین سال هنگامی که سینما نیاگارای تهران در آتش سوخت نام زهرا حاتمی به‌عنوان مالک اصلی این سینما بارها به گوش رسید.

خوشکام همراه با دخترش، لیلا در نشست نقد و بررسی فیلم سینمایی در دنیای تو ساعت چند است؟، ۱۳۹۳

زری خوشکام یا زهرا حاتمی در سال ۱۳۸۷ نیز، در دومین جشن انجمن منتقدان و نویسندگان، جایزهٔ علی حاتمی را به‌عنوان بهترین فیلمنامه‌نویس سی سال سینمای پس از انقلاب ایران دریافت کرد.

آخرین حضور سینمایی زهرا حاتمی در فیلم در دنیای تو ساعت چند است؟ (۱۳۹۴، اولین ساخته بلند صفی یزدانیان) به نقش حوا خانم در کنار داماد و دخترش بوده است و پس از آن در کنار امین حیایی در فیلم شعله‌ور (۱۳۹۵، حمید نعمت‌الله) نیز نقش‌آفرینی کرد.

خوشکام در ۲۸ اردیبهشت ۱۴۰۳ درگذشت. مراسم خاکسپاری او در ۲۹ اردیبهشت در قطعه هنرمندان بهشت زهرا برگزار شد.

فیلم‌شناسی

سینمایی

• آدمک (۱۳۵۰)
• کلبه‌ای آن‌سوی رودخانه (۱۳۵۰)
• الکلی (۱۳۵۰)
• رشید (۱۳۵۰)
• مرد هزار لبخند (۱۳۵۰)
• توبه (۱۳۵۱)
• تپلی (۱۳۵۱)
• خواستگار (۱۳۵۱)
• جهان پهلوان تختی (۱۳۷۶)
• تهران روزگار نو (۱۳۷۸)
• سیمای زنی در دوردست (۱۳۸۲)
• در دنیای تو ساعت چند است؟ (۱۳۹۳)
• شعله‌ور (۱۳۹۵)
• طلاخون (۱۳۹۹)

مجموعه‌های تلویزیونی

• سلطان صاحبقران (۱۳۵۴)
• هزاردستان (۱۳۶۶–۱۳۵۸)

منابع

• فرهنگ فیلم‌های سینمای ایران، جمال امید، چاپ هفتم:۱۳۸۰، جلد اول، صفحات: ۳۱۱، ۳۱۳ ،۳۳۱، ۳۳۴ و ۳۳۹ و جلد دوم، صفحات: ۳۵۱، ۳۵۷، ۳۵۹
• زری خوشکام در سایت سینمائی سوره
• زری خوشکام در سایت سینمایی ایران اکت
• فرهنگ سینمای ایران، حمید شعاعی، ۱۳۵۴

پیوند به بیرون

• زری خوشکام در IMDb
• نوشته بصیر نصیبی درباره وضعیت زنان هنرپیشه بعد از انقلاب